ΙΣΤΟΡΙΑ

«Οι πραγματικοί μουσουλμάνοι που υποψιάζονταν την κρυφή τους πίστη τούς απέφευγαν και τους αποκαλούσαν Ντονμέδες, αρνησίθρησκους, και το ίδιο ακριβώς έκαναν οι Εβραίοι, που δεν ήθελαν επαφές με αιρετικούς. Οι ίδιοι αποκαλούνταν Μαμινίμ, δηλαδή αληθινοί πιστοί, και μέχρι και το τέλος της Τουρκοκρατίας στη Θεσσαλονίκη το 1912 μια επταμελής επιτροπή συνήθιζε να πηγαίνει στις πύλες της πόλης κάθε πρωί για να ερευνήσει τους δρόμους και να δει μήπως θα επέστρεφε ο Σαμπετάη Σεβή…»

                                                            Leon Sciaky, Αποχαιρετώντας τη Θεσσαλονίκη

Στα ίχνη του Μεσσία ή κάνοντας μια μεγάλη ιστορία εξαιρετικά μικρή…

Ο 17ος αιώνας αποτέλεσε μια μεταβατική εποχή τόσο για τη δυτική Ευρώπη, όσο και για την καθ’ ημάς Ανατολή. Δεν ήταν λίγοι αυτοί που περίμεναν πως το έτος 1666 θα σηματοδοτήσει μια σειρά γεγονότων που θα οδηγήσουν στην Αποκάλυψη. Επιδημίες, πυρκαγιές, πόλεμοι και μια έντονη αναβίωση του μυστικισμού επέτειναν αυτά τα εσχατολογικά σενάρια, τα οποία όμως δεν άφησαν ανεπηρέαστη μια μεγάλη μάζα πιστών και των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών της μεσογειακής λεκάνης.

Το 1626 θα γεννηθεί σε μια εβραϊκή οικογένεια της Σμύρνης ο Σαμπετάη Σεβή, ίσως η πιο ενδιαφέρουσα προσωπικότητα που έδρασε σε ολόκληρη την Οθωμανική Αυτοκρατορία του 17ου αι. (εικ. 1). Χαρισματικός δάσκαλος, με ευχάριστη όψη, σπουδαγμένος δίπλα στους καλύτερους ραβίνους της εβραϊκής κοινότητας της Σμύρνης, θα εντρυφήσει βαθιά στον μυστικισμό της Καμπάλα και σύντομα θα διακηρύξει ότι είναι ο Μεσσίας που εδώ και αιώνες περίμενε ο λαός του Ισραήλ για να τον οδηγήσει στη λύτρωση. Ο Σαμπετάη θα διχάσει την κοινότητα της Σμύρνης, αλλά και τις κοινότητες των πόλεων που θα επισκεφθεί, ανάμεσα σε αυτούς που θα τον θεωρήσουν έναν απατεώνα ψευδομεσσία και αυτούς που στο πρόσωπό του θα δουν τον Λυτρωτή. Εκκεντρικός, βλάσφημος για πολλούς ραβίνους, πάσχων από διπολική διαταραχή σύμφωνα με τον πιο σοφό μελετητή του, τον Gershom Scholem, ο Σαμπετάη θα καταφέρει να προσελκύσει χιλιάδες πιστούς στη διάρκεια των μεσσιανικών του περιοδειών σε Ιερουσαλήμ, Δαμασκό, Κωνσταντινούπολη, Κάιρο και φυσικά στη Θεσσαλονίκη.

Η ολοένα και αυξανομένη δυναμική του σαμπεταϊκού κινήματος θα ανησυχήσει τους αξιωματούχους της Υψηλής Πύλης, καθώς και τον ίδιο τον σουλτάνο Μωάμεθ Δ΄, ο οποίος θα διατάξει τη σύλληψη του Σαμπετάη. Ο Σαμπετάη θα οδηγηθεί στην Αδριανούπολη, όπου θα του δοθεί η εξής επιλογή: καταδίκη σε θάνατο και κατ’ αυτόν τον τρόπο ολοκλήρωση του «μεσσιανικού του έργου» ή μεταστροφή στο Ισλάμ. Ο «μεσσίας» θα επιλέξει το δεύτερο, ο Σαμπετάη θα μεταστραφεί στο Ισλάμ και θα πάρει το συμβολικό και κρυπτικό όνομα Αζίζ Μεχμέτ Εφέντης, το ημερολόγιο θα γράφει 16 Σεπτεμβρίου του 1666. Σε δέκα χρόνια θα πεθάνει εξόριστος στο Ούλτσιν της Αδριατικής.

Η μεταστροφή του Σαμπετάη, όπως ήταν φυσικό, απογοήτευσε το μεγαλύτερο μέρος των οπαδών του, που επέστρεψαν συντετριμμένοι από τη διάψευση των μεσσιανικών τους προσδοκιών στη θρησκευτική τους καθημερινότητα, όχι όμως όλους. Γύρω στις διακόσιες με τριακόσιες οικογένειες, προερχόμενες κυρίως από τη Θεσσαλονίκη, θα δουν σε αυτή τη μεταστροφή την επιτέλεση ενός μυστικού σχεδίου καθορισμένου από τον Μεσσία-Σαμπετάη και θα ακολουθήσουν το παράδειγμά του. Αυτοί οι πρώτοι αυτοβούλως εξισλαμισθέντες Εβραίοι της Θεσσαλονίκης θα αποτελέσουν τον πυρήνα της ιδιότυπης εθνοθρησκευτικής κοινότητας των Ντονμέ.

Οι Ντονμέ της Σαλονίκης: Ακροβατώντας ανάμεσα σε δύο κόσμους

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον, από ξένους κυρίως ερευνητές, για τις κοινότητες των Ντονμέ της Θεσσαλονίκης. Αναφέρομαι σε κοινότητες γιατί οι Ντονμέ δεν αποτελούσαν ένα ενιαίο και αδιάσπαστο σώμα, αλλά ήταν χωρισμένοι και αυτοί σε τρεις διαφορετικές ομάδες ή σέκτες. Τους Γιακουμπή, τους Καπαντζή και τους Καράκας. Κάθε Ντονμέ σέκτα χαρακτηριζόταν από αυστηρή ενδογαμία. Κανένας Ντονμέ –άντρας ή γυναίκα– δεν μπορούσε να παντρευτεί μέλος της χριστιανικής, της εβραϊκής ή ακόμα και της μουσουλμανικής κοινότητας, την πίστη της οποίας υποτίθεται είχαν ασπαστεί! Επιπλέον, ένας Καπαντζή δεν μπορούσε να παντρευτεί μια γυναίκα Γιακουμπή ή Καράκας, και το αντίθετο σε όλους τους πιθανούς συνδυασμούς.

Αμφιταλαντευόμενοι ανάμεσα στην «επίσημη» μουσουλμανική τους πίστη και την κρύφια αφοσίωση στις σαμπεταϊκές διδαχές, οι Ντονμέ διαμόρφωσαν σταδιακά τη δική τους ιδιαίτερη θρησκεία, στην οποία κυρίαρχο ρόλο είχε η πεποίθηση ότι ο Σαμπετάη Σεβή/Αζίζ Μεχμέτ Εφέντης υπήρξε ο Μεσσίας, η επιστροφή του οποίου θα έπρεπε να θεωρείται δεδομένη. Στην τοπογραφία της οθωμανικής Θεσσαλονίκης οι γειτονιές των Ντονμέ εντοπίζονται γύρω από τον ναό του Αγίου Δημητρίου και τη ρωμαϊκή αγορά, περιμετρικά του Διοικητηρίου –του σημερινού Υπουργείου Μακεδονίας-Θράκης– που αποτελούσε και την έδρα της επίσημης οθωμανικής διοίκησης, καθώς και στην περιοχή του Γιλάν Μερμέρ ή Στήλης των Όφεων, στην περιοχή της παλιάς Λαχαναγοράς. Όπως γίνεται κατανοητό, ακόμα και στην επιλογή της κατοίκησης οι Ντονμέ ζουν ανάμεσα στις πολυπληθείς εβραϊκές γειτονιές του κέντρου και τις οθωμανικές της Άνω Πόλης, αποτυπώνοντας έτσι ακόμα και στον χάρτη της πόλης τη διττή και ρευστή τους ταυτότητα.

Στην περιοχή αυτή θα χτίσουν τα προοδευτικά τους σχολεία, σε ένα από τα οποία, στο κτήριο του Τερακκί, συνεχίζει να λειτουργεί έως σήμερα το 51ο Δημοτικό, ενώ ακόμα και ο πρώτος δάσκαλος του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη θα είναι ο επιφανής Σεμσή Εφέντης, ένας εξέχων Ντονμέ εκπαιδευτικός. Δυστυχώς, η πυρκαγιά του 1917 θα κατακάψει τις γειτονιές των Ντονμέ, αφανίζοντας μαζί με τις οικίες τους πολύτιμα τεκμήρια, αλλά και τους κατ’ οίκον χώρους λατρείας, όπου ακολουθούσαν τις θρησκευτικές τους πρακτικές, που εκπορεύονταν από τη μυστική διδασκαλία του Σαμπετάη και τις δεκαοχτώ του εντολές.

Οι Ντονμέ θα διακριθούν στην επιχειρηματική, οικονομική και πολιτική ζωή της πόλης, καθώς η επιφανειακή μουσουλμανική τους πίστη θα τους επιτρέψει να ανελιχθούν στα υψηλότερα κλιμάκια του διοικητικού μηχανισμού και –χωρίς υπερβολή– θα αποτελέσουν τον βασικό μοχλό εκσυγχρονισμού της Θεσσαλονίκης από τα τέλη του 19ου αι. μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους.

Το Γενί Τζαμί: Ο ναός των Ντονμέ της Σαλονίκης

            Η κατεδάφιση των θαλάσσιων και  ανατολικών τειχών της Θεσσαλονίκης στο β΄ μισό του 19ου αι. και η συνεπακόλουθη επέκταση της πόλης προς τα ανατολικά θα αποτελέσουν το έναυσμα για τη δημιουργία της πιο όμορφης συνοικίας της πόλης, της περίφημης Συνοικίας των Εξοχών ή Χαμιντιέ, από το όνομα του τότε σουλτάνου Αβδούλ Χαμίντ Β΄. Τα μέλη των κοινοτήτων της Θεσσαλονίκης, που για αιώνες έμεναν περιχαρακωμένα σε διακριτούς οικιστικούς πυρήνες μέσα στα βυζαντινά τείχη της παλιάς πόλης, θα συνυπάρξουν σε γειτονικές επιβλητικές βίλες, όπου πλέον το εθνικό και θρησκευτικό στοιχείο οπισθοχωρεί και αυτό που προβάλλεται πρωτίστως είναι η ατομική οικονομική ανέλιξη και η ευημερία του κάθε ιδιοκτήτη.

Οι Ντονμέ, πρωταγωνιστές στην επιχειρηματική και οικονομική ζωή της πόλης, θα έχουν ενεργή παρουσία στη νέα συνοικία, χτίζοντας κάποιες από τις πιο εντυπωσιακές επαύλεις, από τις οποίες έχει επιβιώσει ως τις μέρες μας η βίλα του Μεχμέτ Καπαντζή (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας) και αυτή του αδερφού του Αχμέτ (Παλαιό κτήριο ΝΑΤΟ και Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, νυν ιδιοκτησία Ιβάν Σαββίδη). Εδώ θα χτίσουν και το Γενί Τζαμί, το οποίο δεν θα ήταν ίσως υπερβολή να πούμε ότι αποτελεί το πιο σημαντικό κτήριο των Ντονμέ παγκοσμίως, τόσο από θρησκευτικής όσο και από συμβολικής άποψης (εικ. 2).

Εμπνευστές του τζαμιού, του τελευταίου που χτίστηκε στη Θεσσαλονίκη, υπήρξαν επιφανή μέλη της Γιακουμπή σέκτας των Ντονμέ, με προεξάρχοντα τον διοικητή του Γ΄ Σώματος Στρατού Μεχμέτ Χαϊρί Πασά, ο οποίος κατοικούσε στην απέναντι έπαυλη (μετέπειτα Παιδαγωγική Ακαδημία και Σχολή Νηπιαγωγών), ενώ κατά τον ιστορικό Marc David Baer, τον αρχιτέκτονα προσέλαβε ο Ντονμέ δήμαρχος της Θεσσαλονίκης Χαμντί Μπέη. Ο αρχιτέκτονας δεν είναι άλλος από τον Σικελό Βιταλιάνο Ποζέλλι, ο οποίος έδωσε στην πόλη μια σειρά εμβληματικών δημόσιων, θρησκευτικών και ιδιωτικών κτηρίων στην περίοδο της Belle Époque της Θεσσαλονίκης (εικ.3). Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1900 και ολοκληρώθηκαν το 1902.

Το Γενί Τζαμί αποτελεί ένα εκλεκτικιστικό αριστούργημα. Νεοκλασικά, οθωμανικά, Art Nouveau, μαυριτανικά, μπαρόκ, ακόμα και γοτθικά στοιχεία, δημιουργούν ένα συνεχές παιχνίδισμα του ματιού και προσφέρουν μια αίσθηση ευωχίας στον επισκέπτη του χώρου, αίσθηση έντονη ακόμη και σήμερα που το μνημείο έχει χάσει αρκετά από τα αρχικά χαρακτηριστικά του, όπως τον μιναρέ και την περικαλλή του κρήνη, έπειτα από ατυχείς αποφάσεις των ιθυνόντων των προηγούμενων δεκαετιών.

Εδώ δεν θα κάνουμε μια αναλυτική περιγραφή του κτηρίου και της ιστορίας του, εν μέρει λόγω χώρου, κυρίως όμως διότι έχει μελετηθεί ενδελεχώς από σημαντικούς ερευνητές, όπως τον Βασίλη Κολώνα, τη Θάλεια Μαντοπούλου-Παναγιωτοπούλου και τον Βασίλη Δημητριάδη, στον οποίο οφείλουμε και τη μετάφραση των διασωθέντων επιγραφών του μνημείου από την παλαιοτουρκική στα νέα ελληνικά. Θα επικεντρωθούμε στον συμβολισμό του κτηρίου, αναφέροντας κάποιες παρατηρήσεις που έχουν επισημανθεί από τον Cengiz Sisman και τον Marc David Baer, και θα προτείνουμε μια νέα ανάγνωση του βιτρώ που κοσμεί την κεντρική όψη, η οποία –όσο γνωρίζουμε– δεν έχει κατατεθεί στη σχετική έως τώρα βιβλιογραφία.

Προσεγγίζοντας τον συμβολισμό του μεταβατικού θρησκευτικού χώρου

            Ένα από τα πιο ευδιάκριτα σύμβολα που επαναλαμβάνεται εκατοντάδες φορές στο εξωτερικό, αλλά και στο εσωτερικό του μνημείου είναι το εξάκτινο εβραϊκό αστέρι του Δαβίδ. Τόσο τα μαρμάρινα στηθαία των εξωτερικών εξωστών, όσο και αυτό του εσωτερικού υπερώου, είναι κατάστικτα από εξάκτινα αστέρια. Το ίδιο σύμβολο εμφανίζεται δεκάδες φορές και στους δύο σιδερένιους πυργίσκους που φέρουν δυτικού τύπου ωρολόγια και αποτελούν πραγματικά κομψοτεχνήματα μεταλλοτεχνίας και επιτεύγματα μεγάλης κλίμακας ωρολογοποιίας του 1900 (εικ. 4). Όπως έχει παρατηρηθεί, αυτή η διακόσμηση θυμίζει περισσότερο ιταλικές συναγωγές και είναι εξαιρετικά ασυνήθιστη για τα μουσουλμανικά τεμένη.

Στο εσωτερικό, το δάπεδο της μεγάλης αίθουσας προσευχής επιστρώνεται από μαύρα και λευκά πλακάκια, μια ευθεία αναφορά στη διακόσμηση των ελευθεροτεκτονικών στοών (εικ. 5). Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι, όπως αναλύεται διεξοδικά και στα έργα του Baer και του Şişman, ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των ηγετικών μορφών των Ντονμέ υπήρξαν μέλη τεκτονικών στοών της Θεσσαλονίκης και πως πολλοί από αυτούς συμμετείχαν αρχικά ενθουσιωδώς και στο κίνημα των Νεότουρκων, το οποίο επίσης αριθμούσε εκατοντάδες τέκτονες στις τάξεις του. Η επιλογή της διακόσμησης του δαπέδου με εναλλασσόμενα ασπρόμαυρα πλακάκια που σχηματίζουν το μοτίβο της σκακιέρας δεν αποτελεί τυχαίο γεγονός σε έναν χώρο όπου τίποτα δεν έχει αφεθεί στην τύχη, και πρέπει να αποδοθεί στη σχέση των Ντονμέ με τις τεκτονικές στοές.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η επιγραφή που βρίσκεται πάνω από το μιχράμπ του τζαμιού, το οποίο δείχνει προς την κατεύθυνση της Μέκκας. Με χρυσά αραβικά γράμματα που προβάλλονται ιδιαίτερα μέσα στο μαρμάρινο πλαίσιό τους αναγράφεται: «Στρέψτε τα πρόσωπά σας προς το ευγενές ιερό» (Κοράνι 2: 144). Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι αρχικά οι μουσουλμάνοι προσεύχονταν προς την κατεύθυνση της Ιερουσαλήμ και όχι προς αυτήν της Μέκκας. Ο συγκεκριμένος στίχος του κορανίου συναντάται σχετικά σπάνια σε μουσουλμανικά τεμένη, ενώ η επιλογή του στο Γενί Τζαμί της Θεσσαλονίκης αποκτά μια ιδιαίτερη σημασία αν σκεφτεί κανείς πως όλοι οι Ντονμέ κατάγονταν από εβραϊκές οικογένειες που μεταστράφηκαν στο Ισλάμ. Γίνεται κατ’ αυτόν τον τρόπο ένας συνδυασμός της προγονικής θρησκείας και του συμβολισμού της Ιερουσαλήμ ως πόλης που έφερε τον Ναό και της Μέκκας ως ιερής πόλης των μουσουλμάνων. Μέσα σε αυτήν την συμβολική ιεροτοπία, οι Ντονμέ αναδεικνύονται ως ενδιάμεσοι κρίκοι της δικής τους συγκρητιστικής θρησκείας που επικεντρώνεται στο πρόσωπο του μεσσία Σαμπετάη.

Εκτός από τα δύο κομψά δυτικού τύπου ρολόγια, τα οποία στολίζουν την πρόσοψη του μνημείου, στον εξωτερικό νότιο τοίχο του τζαμιού διατηρείται ακόμη στη θέση του ένα μαρμάρινο ηλιακό ρολόι (εικ. 6). Το ρολόι διατηρεί δύο επιγραφές στην παλαιοτουρκική γραφή, από τις οποίες η κάτω δεξιά μάς ενημερώνει ότι δωρητής του ρολογιού ήταν ένας συνταγματάρχης από την Προύσα. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η πάνω δεξιά επιγραφή, όπου διαβάζουμε: «Γυρίστε τα ρολόγια σας δέκα λεπτά πίσω». Σύμφωνα με τον Baer, οι Ντονμέ εκπλήρωναν δημόσια –ως μουσουλμάνοι– τις υποχρεώσεις του σουνιτικού Ισλάμ με μικρές παραλλαγές. Για παράδειγμα, σταματούσαν τη νηστεία του Ραμαζανίου πέντε λεπτά πριν από την επίσημη λήξη της. Η επιγραφή του ρολογιού σημειώνει υπαινικτικά ότι οι Ντονμέ διαφοροποιούνται από το επίσημο Ισλάμ, το οποίο θεωρητικά έχουν ασπαστεί, και δεν πρέπει ποτέ να ξεχνούν τις ιδιαίτερες εθνοθρησκευτικές τους καταβολές.

Μια πεταλούδα στο Γενί Τζαμί

Δυστυχώς οι γνώσεις μας για τις θρησκευτικές τελετές των Ντονμέ, τις ιερές τους γραφές, τους ύμνους τους –που μάλλον ήταν γραμμένοι στα λαντίνο– και τις μεταθανάτιές τους δοξασίες είναι εξαιρετικά περιορισμένες. Στους παλιούς οικιστικούς τους πυρήνες φαίνεται ότι εξασκούσαν τις σαμπεταϊκές τους τελετές πίσω από τους τοίχους των ιδιωτικών τους οικιών. Στα δημόσια τζαμιά ακολουθούσαν με μικρές διαφοροποιήσεις τις πρακτικές των μουσουλμάνων, χωρίς όμως να ταυτιστούν ποτέ με αυτούς. Σήμερα, αν και το ερευνητικό ενδιαφέρον για τους Ντονμέ έχει ενταθεί τα δέκα τελευταία χρόνια, η αναπαράσταση του ιδιότυπου θρησκευτικού τους εποικοδομήματος αποτελεί αρκετά δύσκολο έργο για τον ιστορικό ερευνητή.

Οι γειτονιές τους κάηκαν στην πυρκαγιά του 1917, τα παλιά τους νεκροταφεία στη Θεσσαλονίκη καταστράφηκαν από τις τοπικές αρχές, οι ίδιοι οι Ντονμέ, ως επίσημα καταχωρημένοι μουσουλμάνοι, κρίθηκαν ανταλλάξιμοι και έφυγαν για την κεμαλική Τουρκία με την ανταλλαγή των πληθυσμών, όπου και χαλάρωσαν τις αυστηρές ενδογαμικές τους πρακτικές έως ότου αφομοιώθηκαν –όχι όμως ολοκληρωτικά– από την τουρκική κοινωνία.

Τι μένει, λοιπόν, ως απτό υλικό κατάλοιπο από τους περίπου 12.000 με 15.000 σαλονικιούς Ντονμέ που άφησαν τη γενέθλια πόλη τους για να μετεγκατασταθούν στην Τουρκία; Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τάφοι των Ντονμέ σε διάφορα κοιμητήρια της Κωνσταντινούπολης και οι συμβολισμοί που αυτοί εμπεριέχουν. Δυστυχώς, στη Θεσσαλονίκη τα κοιμητήρια των Ντονμέ έχουν καταστραφεί οριστικά και αμετάκλητα, και έτσι, εκτός από ελάχιστες φωτογραφίες, δεν μπορούμε να αντλήσουμε περισσότερα στοιχεία για τη μορφή τους. Αναφέρουμε πως στη Θεσσαλονίκη οι Ντονμέ θάβονταν σε ξεχωριστά νεκροταφεία από αυτά των Εβραίων και των Τούρκων. Σημειώνουμε ότι το νεκροταφείο των Καπαντζή Ντονμέ ήταν δίπλα στο αχανές εβραϊκό κοιμητήριο έξω από τα ανατολικά τείχη, αλλά με ξεχωριστή περίφραξη, ενώ το νεκροταφείο των Καράκας Ντονμέ ήταν κοντά στον τεκέ των Μεβλεβί Σούφι, έξω από τα δυτικά τείχη της πόλης. Η θρησκεία των Ντονμέ, εκτός από τον καμπαλισμό του Σαμπετάη, είχε πολλές επιρροές και από το μυστικιστικό Ισλάμ και κυρίως τον Σουφισμό.

Στην Κωνσταντινούπολη, όμως, υπάρχουν αρκετά κοιμητήρια με Ντονμέ πτέρυγες, όπου έχουμε ακόμη –αυτές οι πτέρυγες αποτελούν, δυστυχώς, συχνό στόχο βανδαλισμών από φανατικούς ισλαμιστές– τη δυνατότητα να δούμε τα πρόσωπά τους, καθώς δεκάδες από τους τάφους τους κοσμούνται με καλλιτεχνικές φωτογραφίες σε πορσελάνη, έργα του σαλονικιού φωτογράφου Οσμάν Χασάν, ο οποίος ως ανταλλάξιμος μετοίκησε στην Πόλη (εικ 7). Ο τούρκος ερευνητής Memo Kosemen έχει συλλέξει σε ένα εξαιρετικό λεύκωμα πολλές από αυτές τις φωτογραφίες. Εκτός, όμως, από τα πρόσωπα των Ντονμέ, που ήταν οι πρώτοι «μουσουλμάνοι» που κόσμησαν τα ταφικά τους μνημεία με φωτογραφίες, μια πρακτική που δεν ήταν αποδεκτή από το επίσημο Ισλάμ, οι τάφοι τους παρουσιάζουν αρκετά επαναλαμβανόμενα σύμβολα, τα οποία ως ένας έσχατος συνεκτικός κρίκος παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην προσπάθεια για την αποκρυπτογράφηση των ιδιαίτερων δοξασιών των Ντονμέ.

Χωρίς να μπούμε σε μια καταγραφή της τυπολογίας των Ντονμέ τάφων, θα επικεντρωθούμε στη χαρακτηριστική ομάδα των μνημείων –η οποία είναι και η πολυπληθέστερη– που κοσμούνται με ανάγλυφες μαρμάρινες πεταλούδες (εικ. 8-9). Οι περισσότεροι από τους τάφους που φέρουν πεταλούδες βρίσκονται στο κοιμητήριο του Bülbülderesi και σε αυτό του Feriköy. Το Bülbülderesi, που σημαίνει ρέμα των αηδονιών, βρίσκεται στο Σκούταρι, στην ασιατική πλευρά του Βοσπόρου, και είναι γνωστό και ως Selanikliler, δηλαδή «των Σαλονικιών»· το ίδιο όνομα φέρει και η οδός που οδηγεί στο κοιμητήριο, υποδηλώνοντας την καταγωγή πολλών από τους ενταφιασμένους Ντονμέ που βρίσκονται εντός του. Εκεί είναι θαμμένος και ο Ντονμέ δάσκαλος του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη, ο Σεμσή Εφέντης. Οι περισσότεροι από τους τάφους που φέρουν ανάγλυφες πεταλούδες ανήκουν σε επιφανή μέλη των Ντονμέ που γεννήθηκαν στη Θεσσαλονίκη και πέθαναν μετά την ανταλλαγή στην Πόλη. Ιατροί, δικηγόροι, κυβερνητικά και διοικητικά στελέχη αποτελούν μερικούς από τους επιφανείς νεκρούς με τους κεκοσμημένους με πεταλούδες τάφους. Αν αναλογιστεί κανείς ότι το «ορθόδοξο» Ισλάμ δεν επιτρέπει την απεικόνιση ζώων –πόσο μάλλον εντόμων– σε τάφους, θα πρέπει να θεωρηθεί ότι η πεταλούδα αποτελεί ένα σύμβολο με ιδιαίτερη σημασία για το θρησκευτικό κοσμοείδωλο των Ντονμέ. Μάλιστα, ο Kosemen σημειώνει στο έργο του ότι σε κανένα εβραϊκό ή μουσουλμανικό κοιμητήριο της Κωνσταντινούπολης δεν συναντάμε το σύμβολο της πεταλούδας. Αποτελεί, λοιπόν, μια αποκλειστική επιλογή των Ντονμέ, η οποία φαίνεται πως απηχεί καμπαλιστικές καταβολές και συνδέεται με την αναγέννηση και τη μεταμόρφωση του πιστού μέσω της σαμπεταϊκής διδασκαλίας.

Η πεταλούδα και ο συμβολισμός της φαίνεται πως έπαιζε έναν σημαντικό ρόλο και στις προσευχές των Ντονμέ. Τις δεκαετίες του 1830 και του 1840 θα δραστηριοποιηθούν στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αρκετές προτεσταντικές ιεραποστολές, με σκοπό τον προσηλυτισμό στον προτεσταντισμό όχι μόνο των ετερόδοξων χριστιανών Ελλήνων, Βουλγάρων και Αρμενίων, αλλά κάποιες από αυτές θα στοχεύσουν και στους Εβραίους της Αυτοκρατορίας, αλλά ακόμη και στους Ντονμέ. Κυρίαρχη μορφή σε αυτόν τον τομέα αποτέλεσε ο πολύγλωσσος ιεραπόστολος William Schauffler. O Schauffler, όπως σημειώνει ο Sisman, αλλά και οι Γρηγορίου και Χεκίμογλου, μετέφρασε στα λαντίνο ολόκληρη την Παλαιά και Καινή Διαθήκη προκειμένου να προσηλυτίσει όσο το δυνατόν περισσότερους Εβραίους στον χριστιανισμό, πράγμα που δυσαρέστησε σφόδρα πολλούς από τους ραβίνους των πόλεων όπου δραστηριοποιήθηκε.

Ο Schauffler θα δημοσιεύσει το 1851 ένα άρθρο όπου αναφέρεται σε μια εκ βαθέων εξομολόγηση ενός εξέχοντος Ντονμέ, ο οποίος επιθυμεί να παραμείνει ανώνυμος. Ο Ντονμέ συνομιλητής του Schauffler του δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τις προσευχές και τις δοξασίες των σαμπεταϊστών, και σε μία από αυτές αναφέρεται στη σημασία του συμβόλου της πεταλούδας. Παραθέτουμε το σχετικό απόσπασμα σε δική μας μετάφραση:

«Και ο Θεός, προκειμένου να καταστήσει τον εαυτό του γνωστό, μίλησε με αυτόν τον τρόπο. Είμαι ο Πρώτος, και είμαι ο Έσχατος, και εκτός από εμένα δεν υπάρχει Θεός. Είμαι ο Πρώτος σημαίνει ότι εγώ δεν έχω πατέρα, γιατί ο πατέρας του καθενός είναι μεγαλύτερος του, δηλαδή, δεν υπάρχει κανένας πριν από εμένα, που θα μπορούσε να είναι δικός μου πατέρας· αλλά εγώ, ο Κύριος, είμαι ο πατέρας όλων αυτών που με γνωρίζουν. Για να χρησιμοποιήσω ένα παράδειγμα, είναι ακριβώς όπως ο μεταξοσκώληκας, ο οποίος βγαίνει μέσα από την πεταλούδα, και η πεταλούδα είναι παλαιότερη από το σκουλήκι, αλλά το τελευταίο έχει με τη σειρά του δημιουργήσει την πεταλούδα, και στη συνέχεια παραμένει μέσα σε αυτό (έτσι έχει σχεδιαστεί), έχει όμως βγει έξω, με σκοπό να κάνει τον εαυτό της γνωστό, και όταν έχει βγει έξω, έχει πια απλώσει τα δύο της φτερά».

Η Ντονμέ «προσευχή» που παραδίδει ο Schauffler πιστοποιεί τη σημασία της πεταλούδας ως συμβόλου της μεταμόρφωσης και ερμηνεύει εν πολλοίς την απεικόνιση της στους τάφους των «σαλονικιών» της Κωνσταντινούπολης. Ας επιστρέψουμε όμως στο Γενί Τζαμί.

Στην πιο προβεβλημένη θέση της κεντρικής όψης του τζαμιού, πάνω από την κεντρική είσοδο και μέσα σε πεταλόμορφο υπέρθυρο που στηρίζεται σε ραδινούς κίονες, διατηρείται μέχρι τις ημέρες μας ένα υπέροχο βιτρώ (εικ. 10). Αποτελείται από δεκατέσσερα τμήματα έγχρωμων γυαλιών που συναρμόζονται αριστοτεχνικά με μεταλλικά στελέχη. Τα χρώματα των υάλινων τμημάτων είναι διαφορετικά και ανάλογα με την ένταση του φωτός και την ώρα της ημέρας αποκτούν και διαφορετικές αποχρώσεις. Χωρίζονται σε πρασινωπά, γαλάζια και κόκκινα-μωβ, δημιουργώντας μια αισθητική πανδαισία, μοναδική για τα μνημεία της Θεσσαλονίκης. Βιτρώ, διαφορετικής όμως αισθητικής, κοσμούν και άλλα παράθυρα του μνημείου, κανένα όμως δεν ακολουθεί το μοτίβο αυτού της κεντρικής εισόδου.

Το κεντρικό βιτρώ με την πρώτη ματιά μοιάζει σαν ένα σχηματοποιημένο γεωμετρικό θέμα, όπου καμπύλα και οξεία τμήματα γυαλιού συνέχονται διαδοχικά. Μια, όμως, δεύτερη και βαθύτερη ματιά δείχνει ότι πρόκειται ξεκάθαρα για μια σχηματοποιημένη πεταλούδα, ενός συμβόλου τη σημασία του οποίου για τους Ντονμέ τονίσαμε προηγουμένως (εικ. 11-12). Θα ήταν αδύνατο στην κεντρική πρόσοψη ενός τζαμιού να υπάρχει μια καθαρή απεικόνιση αυτού του μυστικιστικού συμβόλου καθώς, όπως ήδη έχουμε πει, το επίσημο Ισλάμ δεν προκρίνει την απεικόνιση έμβιων όντων σε εμφανείς θέσεις τζαμιών, τάφων και αλλού.

Οι ευφυέστατοι Ντονμέ επέλεξαν να κοσμήσουν το ναό τους με μια σχηματοποιημένη εκδοχή της πεταλούδας, αποκρύπτοντάς την από τους αδαείς, αλλά ταυτόχρονα μεταφέροντας ένα σημαντικό μήνυμα στους μυημένους. Σε ένα μνημείο με πάρα πολλούς συμβολισμούς, όπου όλα έχουν σχεδιαστεί με την παραμικρή λεπτομέρεια, επέλεξαν να προβάλουν στην κύρια είσοδο το μυστικιστικό αυτό σύμβολο. Η πεταλούδα αποτελεί ένα πανάρχαιο θέμα που έχει συνδεθεί με μερικές από τις πιο μύχιες συναισθήσεις των ανθρώπων. Σύμβολο της ψυχής, της αναγέννησης, της μεταμόρφωσης και της ανάστασης, συμπυκνώνει πολλές από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των Ντονμέ. Ο Σαμπετάη μεταμορφώθηκε από Εβραίος σε μουσουλμάνο, δίδαξε όμως τη δική του πίστη, πέθανε και θα αναγεννηθεί. Έτσι και οι Ντονμέ, ζώντας μια διττή ζωή ανάμεσα στο επίσημο Ισλάμ και τη δική τους θρησκεία, μεταμορφώνονται κάθε ημέρα της ζωής τους μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού τους βίου, και αναγεννώνται με την είσοδο στον δικό τους ναό, όπου μπορούν να ασκήσουν ελεύθερα τις παραδεδομένες από τον Μεσσία/Σαμπετάη πρακτικές. Η νυχτοπεταλούδα έλκεται από το φως και οι Ντονμέ από το κατεξοχήν σύμβολο της μεταμόρφωσης, τον ίδιο τον Σαμπετάη.

Υπάρχουν πολλά ακόμη που δεν έχουν ειπωθεί για τους Ντονμέ της Θεσσαλονίκης. Ευελπιστώ το συνεχώς αυξανόμενο ελληνικό και διεθνές ενδιαφέρον για τη μοναδική αυτή στα παγκόσμια χρονικά κοινότητα να οδηγήσει κάποια στιγμή στη διοργάνωση ενός διεθνούς συνεδρίου για τους Ντονμέ, εδώ στη γενέθλια πόλη τους και, γιατί όχι, ει δυνατόν μέσα στο ίδιο το Γενί Τζαμί.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Baer M. D., Οι Ντονμέ της Θεσσαλονίκης. Εξισλαμισθέντες Εβραίοι, επαναστάτες μουσουλμάνοι, κοσμικοί Τούρκοι, Θεσσαλονίκη 2020

Bali R., A Scapegoat for all Seasons: The Dönmes or Crypto-Jews of Turkey, Istanbul 2008

Γρηγορίου Α. – Χεκίμογλου Ε., Η Θεσσαλονίκη των περιηγητών, 1430-1930. Επιλογές κειμένων και μαρτυριών, Αθήνα 2008

Δημητριάδης Β., Η τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Tουρκοκρατίας, 1430-1912, Θεσσαλονίκη 1983

Ζαφείρης Χ., Θεσσαλονίκη. Η παρουσία των απόντων, Θεσσαλονίκη 2014

Κολώνας Β., Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών. Εικονογραφία της Συνοικίας των Εξοχών, 1885-1912, Θεσσαλονίκη 2016

Κόνσουλα Α., Τρισδιάστατη αποτύπωση στο Γενί Τζαμί Θεσσαλονίκης με σαρωτή laser, Θεσσαλονίκη 2012

Kosemen C. M., Osman Hasan and the Tombstone Photographs of the Dönmes, Istanbul 2015

Μαντοπούλου-Παναγιωτοπούλου Θ., Θρησκευτική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη κατά την τελευταία φάση της Tουρκοκρατίας, 1839-1912, Θεσσαλονίκη 1989

Mazower M., Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων. Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι, 1430-1950, Αθήνα 2006

Νεχαμά Γ., Ιστορία των Ισραηλιτών της Σαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2000

Σαμπανοπούλου Λ., «Γενί Τζαμί», στο Οθωμανική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα 2009, 226-228

Sciaky L., Αποχαιρετώντας τη Θεσσαλονίκη. Σταυροδρόμι Ανατολής και Δύσης, Θεσσαλονίκη 2007

Schauffler W., «Shabbatai Zevi and his Followers», στο Journal of the American Oriental Society, 2 (1851) 1+3-26

Scholem G., Sabbatai Sevi. The Mystical Messiah, 1626-1676, Princeton 1975

Sisman C., The Burden of Silence. Sabbatai Sevi and the Evolution of the Ottoman-Turkish Dönmes, New York 2015

ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

BUTTERBEES OF THE DÖNME

*Ευχαριστώ θερμά τον Πλ. Κλεανθίδη για την παραχώρηση των νεότερων φωτογραφιών.