ΘΕΣΣΑΛΟΝίΚΗΣ ΠΡΟΣΩΠΑ

Η ανασκαφική έρευνα στο προσωπικό αρχείο του Δημήτρη Α. Φατούρου ξεκίνησε πριν από δύο χρόνια περίπου, με αφορμή τη μελέτη της φύσης στον θεωρητικό και υλοποιημένο αρχιτεκτονικό λόγο του πολυμήχανου αρχιτέκτονα, πανεπιστημιακού δασκάλου, ζωγράφου και δημόσιου στοχαστή. Το ημιυπόγειο γραφείο της οδού Κόδρου 15 στην Πλάκα, ένας μικρόκοσμος αρχιτεκτονικής δημιουργίας, δεν ήταν πλέον ενεργό. Όμως, τα πολλαπλά ίχνη της επίμονης και σχολαστικής τριβής του με την ποιητική της αρχιτεκτονικής και της τέχνης πάλλονταν ακόμη δυναμικά κάτω από το σκληρό φως των λαμπτήρων φθορισμού. Ίσως διότι οι ατέρμονες οδύσσειες του Φατούρου στο σώμα της αρχιτεκτονικής σκέψης και πρακτικής δεν σταμάτησαν ποτέ. Οι διαρκείς επιστροφές του στο σύμπαν της αρχιτεκτονικής, όπως φανερώνουν τα αναρίθμητα marginalia, οι δοκιμές και τα πολλαπλά σχεδιάσματα, υλοποιούσαν στην εμπειρία της καθημερινότητας τη φιλοσοφική θέση του «non-finito» και της «ευλυγισίας» του έργου τέχνης. Βιβλία και περιοδικά, φωτογραφίες και contact, αρχιτεκτονικές μελέτες και διδακτικές σημειώσεις, σημειωματάρια και αντικείμενα του métier κατασκευάζουν τον κόσμο των υλικών διατυπώσεων μιας πολυσχιδούς και αμετάπτωτης διαδρομής δεκαετιών της γνήσια αναγεννησιακής προσωπικότητας του Φατούρου. Η έρευνα στο αρχείο δεν ολοκληρώθηκε. Ξεκίνησε ως κριτική αποδελτίωση και υπομνηματισμός με την πολύτιμη συμβολή του δημιουργού και εξελίχθηκε σε δεύτερη μαθητεία μου στην αρχιτεκτονική, μέσα από γόνιμες συζητήσεις σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, για τις οποίες είμαι ευγνώμων.

Η βιβλιοθήκη της οδού Κόδρου

Το γραφείο της οδού Κόδρου αποτέλεσε ένα από τα πολλά κέντρα δημιουργικής δραστηριοποίησης του Φατούρου. Η βιβλιοθήκη του, που εκτείνεται σε όλες σχεδόν τις κατακόρυφες επιφάνειες, έχει αποτελέσει φυσικό σκηνικό και πολύτιμο εργαλείο ενός πολύβουου επαγγελματικού χώρου εργασίας και, πιο πρόσφατα, αντικείμενο συστηματικής μελέτης. Μια σχετικά απλή κατασκευή από κατάφορτα ράφια, που αναρτώνται μέσω μεταλλικού σκελετού από τους τοίχους, φιλοξενεί πλήθος πονημάτων από διαφορετικά genres, συγγραφείς, εποχές και γλώσσες, χαρακτηριστικό μιας διευρυμένης «συνείδησης της αρχιτεκτονικής δημιουργίας». Πρόκειται για τον πυρήνα μιας μεγαλύτερης συλλογής που κατοικεί σε διαφορετικούς χώρους και πόλεις, μια διάχυση των ιχνών της χωρικής παρουσίας που χαρακτήριζε γενικότερα τον αεικίνητο και παντεπόπτη Φατούρο. Είναι βιβλία και περιοδικά που φέρουν έντονα τα σημάδια της προσωπικής αναμέτρησης: σημειώσεις στα περιθώρια, σελιδοδείκτες, ένθετα κομμάτια χαρτιού με παρατηρήσεις ικανές να συνθέσουν ένα δεύτερο πόνημα και, ενίοτε, εγκλωβισμένα τρίμματα καπνού. Μελλοντικές μεθοδικές καταγραφές και κριτικές μελέτες θα συμβάλουν στην ανάδυση της προσωπικής ιστοριογραφίας του δημιουργού, με πολύτιμες διαπιστώσεις για τη διδακτική της αρχιτεκτονικής στις σχολές της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης.

Οι Ημιυπαίθριοι Χώροι εις την Αρχιτεκτονικήν

Το 1956 ο Φατούρος εκπονεί μεταπτυχιακή έρευνα με θέμα τους ημιυπαίθριους χώρους στην ελληνική κατοικία υπό την επίβλεψη του Παναγιώτη Α. Μιχελή, καθηγητή στην έδρα της Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας και Ρυθμολογίας του ΕΜΠ. Όπως μας πληροφορεί το εξώφυλλο του τελικού, δακτυλογραφημένου τεύχους, η έρευνα ολοκληρώθηκε το 1958. Στο αρχείο υπάρχουν πολλαπλά προσχέδια του πονήματος (καθένα τους συνιστά ένα πυκνό bricolage χειρόγραφων και δακτυλογραφημένων κειμένων με διαγραφές, διορθώσεις και προσθήκες, μάρτυρες μιας σωματικότητας που έχει εξαλειφθεί από τους σύγχρονους επεξεργαστές κειμένων), καρτέλες αποδελτίωσης της σχετικής διεθνούς και εγχώριας βιβλιογραφίας, αποκόμματα από τον ελληνικό τύπο αναφορικά με πρόσφατες ανασκαφές και πλούσια φωτογραφική τεκμηρίωση. Το κυρίως σώμα του έργου επιχειρεί, με αφετηρία τους ημιυπαίθριους χώρους, μια εξαιρετικά μεθοδική και τεκμηριωμένη διερεύνηση της ιστορικής εξέλιξης της ελληνικής κατοίκησης από την προϊστορία έως και τον 20ό αιώνα. Η εισαγωγή και τα συμπεράσματα, όμως, διαρρηγνύουν τα στεγανά μιας τυπικής ιστορικής έρευνας και ανοίγονται σε οντολογικές διερευνήσεις, από τις οποίες δεν απουσιάζουν αναφορές στο έργο των Martin Heidegger και Gaston Bachelard. Το ερώτημα των ημιυπαίθριων χώρων ως τόπων συνάρθρωσης του εσωτερικού μικρόκοσμου της κατοικίας με τη φύση είχε απασχολήσει τον Φατούρο ήδη από το 1955, όταν, επηρεασμένος από τους καθηγητές του Δημήτρη Πικιώνη (έδρα Αρχιτεκτονικής Εσωτερικών Χώρων) και Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα (έδρα Ελεύθερου Σχεδίου), αρθρογραφούσε για την αξία του «ημιτόνιου» στην αρχιτεκτονική. Πρόκειται για μια κουλτούρα, αλλά και ηθική θέση απέναντι στην έρευνα, που καλλιέργησε νωρίς και υπηρέτησε με πάθος και συνέπεια σε όλη του την πορεία. Ενδεχομένως μικρό αλλά χαρακτηριστικό δείγμα, ένα Lion’s block-notes σπιράλ σημειώσεων με λευκά φύλλα 10 x 14 εκ. (εικ. 1), όπου ο Φατούρος μεταγράφει με φροντίδα και εξαντλητική λεπτομέρεια προϊστορικές κατόψεις από την Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Τέχνης του Χρήστου Τσούντα. Το ενδιαφέρον για την προϊστορία, όπως και άλλα ζητήματα που θεματοποιούνται για πρώτη φορά στους Ημιυπαίθριους Χώρους, θα τον ακολουθούν για δεκαετίες. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η επιστροφή σε αυτό το πόνημα του Φατούρου θα φωτίσει αναδρομικά πολλές πτυχές του μεταγενέστερου θεωρητικού και υλοποιημένου έργου του και θα γονιμοποιήσει εκ νέου τους πειραματισμούς της σύγχρονης αρχιτεκτονικής πρακτικής με τους ενδιάμεσους χώρους, τις αρθρώσεις, τα πολύπτυχα όριά τους και το «στιγμιαίο ανάμεσα».

Τα Ανάγλυφα της Πολυτεχνικής Σχολής 

Οι απρογραμμάτιστες, αναπάντεχες, αιφνιδιαστικές, πρόσκαιρες και  διαρκώς μεταβαλλόμενης έντασης συναντήσεις αποτέλεσαν προγραμματική συνθήκη της αρχιτεκτονικής σύνθεσης για τον Φατούρο. Κάπως έτσι διασταυρώνεται ακόμη και σήμερα ο επισκέπτης της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ (1957-1962) με τα τέσσερα επιτοίχια ανάγλυφα από μπετόν, διαστάσεων 2 x 3 μ., που σχεδιάστηκαν για το ημιυπαίθριο ισόγειο (pilotis) του συνδετικού διαδρόμου κυκλοφορίας του κτιριακού συγκροτήματος του Πάτροκλου Καραντινού και χρονολογούνται από το 1960.15 Τα ανάγλυφα του Φατούρου προσφέρονται για πολλαπλές αναγνώσεις: ως αντίστιξη στον ορθολογισμό και την κυβιστική ογκοπλασία του σχεδίου του Καραντινού, ως αναζήτηση της μικροκλίμακας και της σχέσης με το έδαφος που εξισορροπούν τον δυναμισμό του αιωρούμενου διαδρόμου, ως ανάγκη για καθημερινή επαφή με την τέχνη. Την ίδια εποχή περίπου επεξεργάζεται τη συναρμογή αρχιτεκτονικής και τέχνης (γλυπτική και ζωγραφική), όχι μόνο ως διανοητική άσκηση,16 αλλά και ως εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου, προδιαγράφοντας τάσεις που θα παγιωθούν στις δεκαετίες του ’60 και του ’70. Η τεχνοτροπία των ανάγλυφων, με καταγωγικές σχέσεις στον Corbu και τον Μιχελή, χαρακτηρίζει μια δημιουργική περίοδο σταδιακής απομάκρυνσης από την υπαινικτική παραστατικότητα και εγκαινιάζει ευφάνταστους πειραματισμούς με τη γεωμετρική αφαίρεση και πρωτίστως τον αφηρημένο εξπρεσιονισμό της εκφραστικής χειρονομίας, που συμπίπτει χρονικά με την εγκατάσταση του Φατούρου στη Θεσσαλονίκη. Ιδανικές γεωμετρικές χαράξεις και μαθηματικές αναλογίες, διερευνητικά σκίτσα διαδοχικών σχεδιαστικών φάσεων (εικ. 2), γραμμικά σχέδια και φωτογραφίες από την κατασκευή (εικ. 3) συνθέτουν το πολύτιμο πρωτογενές υλικό που θα κυοφορήσει μελλοντικές, συνολικές αποτιμήσεις (σκηνογραφία, ζωγραφική, γλυπτική, φωτογραφία) του εικαστικού έργου του Φατούρου.

Τα Συμπόσια της Ύδρας

Τα καλοκαίρια του 1981 και του 1983 ο Φατούρος διοργανώνει σε συνεργασία με τον Roy Landau τα δύο πρώτα Συμπόσια Αρχιτεκτονικής στην Ύδρα, με τη συμμετοχή συνομιλητών και συνεργατών από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Η Ύδρα των πολλαπλών αρχιτεκτονικών, οικιστικών και εικαστικών αναγνώσεων και των επανεγγραφών τους στη σύγχρονη πολεοδομική σκέψη γίνεται ο φυσικός υποδοχέας του ακαδημαϊκού κοσμοπολιτισμού και της εξωστρέφειας που πρέσβευε διαχρονικά ο Φατούρος. Το διαρκές αίτημά του για συνάντηση, διάλογο, ζύμωση και επαφή υποστασιοποιείται στον χώρο μέσα από εγχειρήματα–αφορμές για επιστημονικές ανταλλαγές και για αναψυχή– που εμπεδώνουν την παράδοση των διεθνών επιστημονικών συμποσίων σε ειδυλλιακά φυσικά τοπία της Ελλάδας και επικαιροποιούν την agenda με σύγχρονους προβληματισμούς για την αρχιτεκτονική και την πόλη (λ.χ. κλίμα και ενέργεια), δίχως μονοσήμαντες ταυτίσεις με το συμβολικό φορτίο του τόπου που τα φιλοξενούν. Το πρόγραμμα, πέρα από διαλέξεις και εργαστήρια, περιλάμβανε αφορμές για περιπατητικές συζητήσεις στον δαιδαλώδη ιστό του παραδοσιακού οικισμού (εικ. 4). Απτές και άυλες ποιότητες της εμπειρίας του χώρου, όπως οι εντάσεις του ανάγλυφου, η αίσθηση των διαφορετικών υλικών του μονοπατιού, οι μεταβαλλόμενοι ρυθμοί της πορείας, οι εναλλαγές του τοπίου, η πρόσκαιρη απώλεια του ορίζοντα, οι ευπρόσδεκτοι αποπροσανατολισμοί, οι απρογραμμάτιστες στάσεις, αποτελούν τα γνήσια υλικά μιας αρχιτεκτονικής της σωματικότητας που διαπερνούν νοηματικά ως αδιόρατο νήμα το σύνολο του θεωρητικού και υλοποιημένου έργου του Φατούρου. Μια ενδεχόμενη μελλοντική δημοσίευση των πρακτικών των Συμποσίων της Ύδρας –παρουσιάσεις και workshops– δεν θα συνηγορούσε μόνο σε μια νοσταλγική ανασύσταση της ηρωικής εποχής που τα γέννησε, αλλά θα συνέβαλλε επίσης στη βαθύτερη κατανόηση του τρόπου με τον οποίο εύπλαστοι όροι όπως η παράδοση, που αποτέλεσε το ιδιαίτερο αντικείμενο της ανακοίνωσης του Φατούρου, επανέρχονται στην επικαιρότητα με διαφορετικές εντάσεις και προοπτικές.

Επίλογος

Το αρχείο, αποθετήριο μνήμης και κιβωτός γνώσης, δεν ομιλεί μόνο τη γλώσσα του παρελθόντος, δεν περιορίζεται στην ατέρμονη ανακατασκευή του, αλλά συμμετέχει στη διαμόρφωση μιας εικόνας για το αύριο. Το μέλλον της αρχιτεκτονικής σκέψης και δημιουργίας εγκαταβιεί ως δυνατότητα στα τεκμήρια του αρχείου, που αναμένουν τις πολύτροπες ενεργοποιήσεις τους στο συγκείμενο της εκάστοτε ιστορικής/θεωρητικής έρευνας. Το αρχείο του Δημήτρη Α. Φατούρου, στον βαθμό που η αποσπασματική μελέτη του επιτρέπει μια ελάχιστη εποπτεία, είναι ένα ζωντανό πεδίο σχέσεων και συσχετίσεων που βρίθει αφορμών για αναστοχασμό, αμφιβολία και αναθεώρηση, δηλαδή καταστατικών αρχών του modus vivendi του δημιουργού, που μεταβιβάζονται ως παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές μελετητών. Πρόκειται για ανθεκτικές αναμονές που θα πυροδοτήσουν μελλοντικές αναγνώσεις του αρχείου ως διασταυρώσεις μιας μνημειώδους προσωπικής διαδρομής με τις πολυποίκιλες τροχιές της ελληνικής μεταπολεμικής τέχνης και αρχιτεκτονικής, τις ιστορίες ενηλικίωσης δύο αρχιτεκτονικών σχολών και τις πολιτισμικές βιογραφίες δύο μυθικών πόλεων.