ΤΟΠΟΣΗΜΑ

Σύμβολο μιας εποχής μεγάλης ακμής για τη Θεσσαλονίκη, η περιοχή της πλατείας Ελευθερίας υπήρξε ο σημαντικότερος τόπος της πόλης όταν αυτή έκανε τα πρώτα βήματα εκσυγχρονισμού τις δεκαετίες που ακολούθησαν από την κατεδάφιση του θαλάσσιου τείχους ως τη μεγάλη πυρκαγιά και την εφαρμογή του σχεδίου Εμπράρ.
Σημείο συνάντησης ντόπιων και ξένων, κέντρο διαδηλώσεων και πολιτικών γεγονότων, ίσως «το πιο πολυσύχναστο μέρος της Οικουμένης», όπως παρατηρούσε ένας πολεμικός ανταποκριτής στα χρόνια του Μεγάλου Πολέμου, η πλατεία υπήρξε αντικείμενο σημαντικής οικοδομικής δραστηριότητας, όταν τα κτίρια εναλλάσσονταν στα ίδια οικόπεδα με εντυπωσιακή συχνότητα για να ανταποκριθούν στις ολοένα και μεγαλύτερες ανάγκες και απαιτήσεις.
Από τα παλιά κτίρια της εποχής της ακμής σώζεται ως τις μέρες μας μόνο το Μέγαρο Στάιν. Κτισμένο στη γωνία των οδών Βενιζέλου και Καλαποθάκη, το εμβληματικό κτίριο με τη γυάλινη σφαίρα στην κορυφή μετέφερε στην πόλη τον αέρα μιας μοντέρνας αρχιτεκτονικής, εντελώς αντίθετο με το ύφος των άλλων κτιρίων της πλατείας. Για πολύ λίγα χρόνια λειτούργησε ως πολυκατάστημα της μεγάλης αυστριακής εταιρείας Stein, που είχε επίσης καταστήματα στο Κάιρο, την Αλεξάνδρεια, την Κωνσταντινούπολη. Ήταν το μοναδικό που παρέμεινε άθικτο από την πυρκαγιά του 1917.
Η επιγραφή «ΣΤΑΪΝ – 1906» πάνω από την είσοδο στην οδό Καλαποθάκη και η πληροφορία ότι το μέγαρο δεν κάηκε στην πυρκαγιά του 1917 ήταν οι αιτίες να δημιουργηθεί μια σειρά μύθων σχετικά με την ιστορία του κτιρίου. Έτσι, είναι κοινή πεποίθηση ότι κτίστηκε το 1906 ή πολύ κοντά σε αυτή την ημερομηνία, ότι το ακίνητο ήταν ιδιοκτησία της αυστριακής εταιρείας Stein και ότι η εφαρμογή του σχεδίου Εμπράρ δεν έθιξε καθόλου το Μέγαρο Στάιν.
Είναι, όμως, έτσι τα πράγματα;

Χρόνος ανέγερσης του αρχικού κτιρίου

Όλοι έχουμε δει καρτ ποστάλ από τις διαδηλώσεις και τους πανηγυρισμούς που πραγματοποιήθηκαν στην πλατεία Ελευθερίας τον Ιούλιο του 1908 για την επικράτηση του κινήματος των Νεοτούρκων. Στη γωνία της πλατείας με τη σημερινή οδό Καλαποθάκη δεν υψώνεται επιβλητικό το Μέγαρο Στάιν, όπως θα περίμενε κανείς, αλλά παλιά χαμηλά οικήματα. Ένα έγγραφο με χρονολογία 1898 του τουρκικού Κτηματολογίου μεταφρασμένο στα ελληνικά μας ενημερώνει ότι στο οικόπεδο υπήρχαν ένας φούρνος, ένα «χαλβαδοπωλείον», ένα καφενείο και δύο ακόμη καταστήματα με οικίες στον όροφο (εικ. 1). Απλές διώροφες κατοικίες υπήρχαν ακόμη την ίδια εποχή και στην απέναντι πλευρά της πλατείας.
Η κατάσταση δεν είχε αλλάξει ούτε τρία χρόνια αργότερα, τον Ιούνιο του 1911, κατά την επίσκεψη του Σουλτάνου Mehmet Reşat. Μόνο στην απέναντι πλευρά της πλατείας τα διώροφα σπίτια είχαν κατεδαφιστεί. Άρα, η ανέγερση του Μεγάρου Στάιν άρχισε το νωρίτερο μετά τα μέσα του 1911.
Καρτ ποστάλ χρονολογημένη στα τέλη του 1911 δείχνει ικριώματα στο μέγαρο και στα απέναντι κτίρια, το ξενοδοχείο Ρώμη με το φημισμένο καφέ Φλόκα στο ισόγειο και το νέο ξενοδοχείο Ρουαγιάλ (εικ. 2).
Η λειτουργία του καταστήματος Stein στη Θεσσαλονίκη ξεκίνησε πριν από το 1913. Ήδη αρκετά χρόνια νωρίτερα τα πολυκαταστήματα Τίριγγ, Stein και Ορόσντι-Μπακ ικανοποιούσαν τις ανάγκες μιας εύπορης και μοντέρνας πελατείας. Τα επίσημα εγκαίνια του νέου καταστήματος στην πλατεία Ελευθερίας έγιναν μόλις τον Σεπτέμβριο του 1913, όπως αποδεικνύεται από πρωτοσέλιδη καταχώριση στην εφημερίδα Μακεδονία, ίσως λόγω των πολεμικών γεγονότων της εποχής (εικ. 3). Η λειτουργία του επρόκειτο να διαρκέσει πολύ λίγο. Αμέσως μετά την πυρκαγιά του 1917, στο κτίριο εγκαθίσταται το Ταχυδρομείο.

Ποιοι ήταν οι πραγματικοί ιδιοκτήτες του κτιρίου;

Αν και το κτίριο λειτούργησε ελάχιστα χρόνια ως πολυκατάστημα, με την ονομασία «Μέγαρο Στάιν» να το ακολουθεί ως σήμερα, δεν υπήρξε ποτέ ιδιοκτησία της αυστριακής εταιρείας. Όπως αποδεικνύεται από τους φακέλους της Κτηματογράφησης που συντάχθηκαν μετά την πυρκαγιά του 1917, από τις αρχές του εικοστού αιώνα ως το 1917 η ιδιοκτησία όλων των οικοπέδων που βρίσκονταν στην ανατολική πλευρά της πλατείας Ελευθερίας, δηλαδή όλη η έκταση από τη σημερινή οδό Καλαποθάκη ως τη θάλασσα, με εμβαδόν περίπου 1.300 τ.μ., ανήκε σε δύο συγγενικές οικογένειες, τις οικογένειες Αγκιάχ και Χουλουσή. Οι οικογένειες Αγκιάχ και Χουλουσή δεν έχουν διατηρηθεί στη συλλογική μνήμη της πόλης όπως συνέβη με τις οικογένειες Μοδιάνο και Καπαντζή. Ωστόσο, στην εποχή τους ήταν σημαντικοί επιχειρηματίες, με έντονη ανάμιξη και στη δημόσια ζωή.
Ειδικά η ιδιοκτησία του οικοπέδου όπου ανεγέρθηκε το Μέγαρο Στάιν ανήκε στους αδελφούς Αλή και Χουλουσή μπέη. Ο Χουλουσή μπέης ήταν δήμαρχος της Θεσσαλονίκης από το 1901 ως το 1908.
Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι, αν και τα κτίρια ανήκουν στους ίδιους ιδιοκτήτες, το ύφος του Μεγάρου Στάιν είναι τελείως διαφορετικό. Είναι πιθανό ότι ήδη πριν από την ανέγερση υπήρχε συμφωνία ανάμεσα στους ιδιοκτήτες του οικοπέδου και την πολυεθνική εταιρεία για τη στέγαση σ’ αυτό του πολυκαταστήματος της Θεσσαλονίκης. Ωστόσο, σε μεταλλικό στεφάνι στην απόληξη του φανού που φέρει τη σφαίρα η οποία τοποθετήθηκε στην κορυφή του σκαφοειδούς θόλου του κτιρίου και σώζεται ακόμη και σήμερα υπάρχει αραβική επιγραφή που ασφαλώς συσχετίζεται με τους αρχικούς ιδιοκτήτες του κτιρίου.

Το Μέγαρο Στάιν στον Μεσοπόλεμο – Η «μετακίνηση» του κτιρίου

Το κτίριο ήταν αρχικά τετραώροφο. Κύρια χαρακτηριστικά του ήταν η επιμήκης όψη, οι καμάρες στο ισόγειο – πέντε ίσου πλάτους προς την οδό Καλαποθάκη (τότε Βουλγαροκτόνου) και δύο προς την πλατεία – ενώ στο δυτικό τμήμα της σκεπής ήταν κατασκευασμένος σκαφοειδής θόλος, με φανό και γυάλινη σφαίρα στην κορυφή, που επιβιώνουν ως τις μέρες μας (εικ. 4). Η υπόλοιπη στέγη ήταν επίπεδη και ανοιχτή, εκτός από την κεραμοσκεπή απόληξη του κλιμακοστασίου. Στη δεκαετία του 1920 προστέθηκαν αποθήκες στο δώμα (εικ. 5).
Μετά την πυρκαγιά, το σχέδιο Εμπράρ προέβλεπε σημαντικές αυξήσεις στα πλάτη των δρόμων, σε σχέση με τον παλιό ιστό, και ταυτόχρονα ελεγχόμενα ύψη οικοδομών, ανάλογα με το πλάτος των δρόμων. Κατά την εφαρμογή του σχεδίου, η οδός Βενιζέλου διευρύνθηκε και απέκτησε πλάτος είκοσι μέτρων. Διατηρήθηκε σταθερή η δυτική οικοδομική γραμμή, αριστερά όπως ανεβαίνει κανείς από τη θάλασσα προς την Εγνατία, καθώς στην πλευρά αυτή του δρόμου είχαν διασωθεί από την πυρκαγιά σημαντικά κτίρια: το Μπεζεστένι, η στοά Σαούλ και το κτίριο στη βόρεια γωνία των οδών Αγίου Μηνά και Βενιζέλου. Έτσι, κατά την υλοποίηση του σχεδίου Εμπράρ, μετά τη διάνοιξη του δρόμου και την ανέγερση των νέων κτιρίων της οδού Βενιζέλου, το Μέγαρο Στάιν προβάλλει στον δρόμο κατά 8,40 μ. (εικ. 6).

Σε έρευνα που έγινε στα αρχεία της Πολεοδομίας Θεσσαλονίκης βρέθηκαν μερικά έγγραφα και σχέδια που μπορούν να εξηγήσουν πότε έγινε η ανακατασκευή του κτιρίου στη νέα θέση και γιατί τοποθετήθηκε η επιγραφή «ΣΤΑΪΝ – 1906» στην είσοδο επί της οδού Καλαποθάκη.
Τον Μάιο του 1937, όταν πια έχουν κατεδαφιστεί όλα τα παλιά κτίρια της πλατείας Ελευθερίας, υποβάλλεται στο Γραφείο Σχεδίου πόλεως Θεσσαλονίκης φάκελος μελέτης του νέου τροποποιημένου κτιρίου από τον τότε ιδιοκτήτη Γ. Αργυρίου και τον μηχανικό Δ. Βαρβέρη. Σε επιστολή του ιδιοκτήτη αναφέρεται η κατεδάφιση του τμήματος του κτιρίου που βρισκόταν πέραν της οικοδομικής γραμμής της οδού Βενιζέλου (τότε Βασ. Κωνσταντίνου) και η προσπάθεια για τη διατήρηση του αρχιτεκτονικού ύφους του (εικ. 7). Στη μελέτη προβλέπεται επέκταση του κτιρίου προς τα ανατολικά με κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα, και η ενοποίηση του τμήματος του αρχικού κτιρίου που απέμεινε από τη ρυμοτόμηση με το νέο. Η σκαφοειδής στέγη με τον φανό και τη σφαίρα μεταφέρθηκε αφού γκρεμίστηκαν οι αποθήκες της δεκαετίας του 1920.
Η επέκταση είναι 7,35 μ. αντί των 8,40 μ. που ρυμοτομήθηκαν, γιατί αποδείχθηκε κατά την κτηματογράφηση ότι όλα τα κτίρια στην ανατολική πλευρά της πλατείας Ελευθερίας είχαν κατασκευαστεί προβάλλοντας κατά 1 μ. μέσα στη πλατεία (εικ. 8).

Στην έκδοση της άδειας δημιουργούνται προβλήματα με την υποχρέωση της κατασκευής καταφυγίου, αλλά και το επιτρεπόμενο ύψος του κτιρίου, το οποίο σύμφωνα με τον τότε ισχύοντα κανονισμό έπρεπε να φτάνει τα 16 μ. αντί των 23 μ. που είχε το αρχικό κτίριο.
Καθώς ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος πλησίαζε, ήταν υποχρεωτική η κατασκευή καταφυγίου στα πολυώροφα κτίρια. Ο ιδιοκτήτης, συνεπικουρούμενος από τον μηχανικό του, προσπαθεί να το αποφύγει. Στη μακρόσυρτη αλληλογραφία που ακολουθεί εμπλέκονται από τη μία πλευρά οι αρχές – το Γραφείο Σχεδίου Θεσσαλονίκης, η Γενική Διοίκηση Μακεδονίας, η Διεύθυνση Μηχανικού, η Εποπτεία Παθητικής Αεράμυνας, η Ανωτέρα Διοίκηση Αντιαεροπορικής Άμυνας – και από την άλλη πλευρά ο νέος ιδιοκτήτης του κτιρίου και ο μηχανικός, οι οποίοι συμφωνούν εντέλει να κατασκευάσουν όσο το δυνατόν μικρότερο καταφύγιο και μόνο στο νεότερο μέρος του κτιρίου. Οι διαπραγματεύσεις παρατείνονται και τα ικριώματα παραμένουν στη θέση τους μέχρι να λυθεί το ζήτημα, ενώ στη διένεξη παρεμβαίνουν ο Δήμαρχος και η Διεύθυνση της Αστυνομίας.
Τον Μάρτιο του 1940, σε γνωμάτευση του μηχανικού του έργου αναφέρεται για πρώτη φορά χρόνος ανέγερσης του κτιρίου το 1906 ως ένας από τους λόγους αδυναμίας κατασκευής καταφυγίου. Είναι προφανές ότι η επιγραφή «ΣΤΑΪΝ – 1906» τοποθετήθηκε στο νέο τμήμα του κτιρίου μεταξύ των ετών 1937 και 1940 για «του λόγου το αληθές».

Αποδεικνύεται λοιπόν ότι το Μέγαρο Στάιν δεν κτίστηκε το 1906, δεν ήταν ποτέ ιδιοκτησία της εταιρίας Stein και η σημερινή όψη του προς την πλατεία Ελευθερίας είναι κατασκευής του 1937. Η μόνη αλήθεια είναι ότι πράγματι το αρχικό κτίριο δεν κάηκε στην πυρκαγιά του 1917.

 

Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Η πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη. Ο χώρος, οι άνθρωποι, η ιστορία, (επιμ. Ε. Γκαλά-Γεωργιλά), Θεσσαλονίκη 2008
Α. Καραδήμου-Γερόλυμπου, Μεταξύ Ανατολής και Δύσης, Θεσσαλονίκη και Βορειοελλαδικές πόλεις στο τέλος του 19ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 2004
Α. Καραδήμου-Γερόλυμπου, Η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917, Θεσσαλονίκη 1995

Λεζάντες εικόνων

Εικ. 1 1908. Διαδηλώσεις των Νεοτούρκων.
Εικ. 2 Τέλη του 1911.
Εικ. 3 8 Σεπτεμβρίου 1913. Εφημερίδα Μακεδονία.
Εικ. 4 Μετά την πυρκαγιά του 1917.
Εικ. 5 1931. Πλατεία Ελευθερίας.
Εικ. 6 1926-1928. Η οδός Βενιζέλου προς τη θάλασσα από τη διασταύρωση με Τσιμισκή.
Εικ. 7 17 Σεπτεμβρίου1937. Αίτηση οικοδομικής άδειας.
Εικ. 8 17 Οκτωβρίου 1937. Θεώρηση τελικού σχεδίου.

Σημείωση:
Οι εικόνες 5 και 6 είναι από το βιβλίο Γ. Μέγας – Ν. Χόρμπος, Η Θεσσαλονίκη μέσα από τον φακό του Γιώργου Λυκίδη, Θεσσαλονίκη 2002.