ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Θεσσαλονίκη Δροσερή πόλη – µία ουτοπία

του Άγι Παπαδόπουλου, αναπληρωτή καθηγητή στο τµήµα Μηχανολόγων του Α.Π.Θ
τεύχος 28 (Ιούνιος 2009) του ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚέΩΝ ΠόΛΙΣ

–

Το πρόβλημα της υπερθέρμανσης του πλανήτη είναι γνωστό και οἱ μελλοντικές συνέπειές του, παρότι αβέβαιες, προβάλλουν δυσοίωνες. Το πρόβλημα της υπερθέρµανσης των πόλεων, ωστόσο, μολονότι δεν συγκεντρώνει τόσο τα φώτατης δηµοσιότητας, είναι ήδη εδώ. Πριν από δέκα ακριβώς χρόνια, µια έρευνα που διενέργησε το Εργαστήριο Μετάδοσης Θερµότητας και Περιβαλλοντικής Μηχανικής του Α.Π.Θ. κατέδειξε ότι (α) το κέντρο της Θεσσαλονίκης είναι έως και 8^oC θερµότερο από τα προάστια το καλοκαίρι και (β) η υψηλότερη θερµοκρασία διατηρείται έως αργά το απόγευμα, αντί να υποχωρεί µετά το απομεσήμερο. Τα αποτελέσµατα αυτά συνάδουν µε τα στοιχεία αντίστοιχων ερευνών σε περισσότερες από 80 πόλεις του κόσμου.

Οι επιπτώσεις του φαινομένου της αστικής νησίδας θερμότητας είναι πολλαπλές. Οικονομικές, αφού το κόστος του κλιματισμού, τόσο για το κάθε νοικοκυριό όσο και για την εθνική οικονομία, είναι δυσβάσταχτο. Περιβαλλοντικές, αφού η ανάγκη κλιματισμού οδηγεί σε αύξηση της παραγωγής ηλεκτρισμού και, επομένως, επιπρόσθετη εκπομπή ρύπων, η οποία επιτείνει το φαινόμενο του θερμοκηπίου και εντείνει τον φαύλο κύκλο της υπερθέρμανσης. Κυρίως, όµως, ανθρωπιστικές αφού, ο ολοένα και αυξανόμενος αριθµός των ηµερών µε υψηλούς δείκτες θερµικής δυσφορίας ετησίως, οδηγεί σε δυσανάλογη επιβάρυνση των οικονομικά ασθενέστερων νοικοκυριών, απορροφώντας µεγάλο µέρος του εισοδήµατός τους για ενεργειακή δαπάνη. Τέλος, θέτουν σε άµεσο κίνδυνο τις ευπαθείς οµάδες πληθυσμού. Το καλοκαίρι του 2003, το κύμα καύσωνα που σάρωσε την απροετοίµαστη για τέτοια φαινόμενα δυτική Ευρώπη προκάλεσε περισσότερους από 50.000 νεκρούς. Στην Ελλάδα πληρώσαμε το µαθησιακό τίµηµα το καλοκαίρι του 1987, µε περισσότερους από 2.000 νεκρούς. Έκτοτε προετοιµαζόµαστε.

Για την ακρίβεια, δρούµε κατασταλτικά: εγκαθιστούµε κι άλλες κλιµατιστικές συσκευές στα σπίτια και τα γραφεία µας, προετοιµάζουµε κοινόχρηστους κλιµατιζόµενους χώρους και ενημερώνουμε έγκαιρα, ενίοτε υπερβάλλοντας σε βαθµό υστερίας. Είναι αλήθεια ότι, τουλάχιστον ὡς προς τις άµεσες επιπτώσεις, η πολιτική αυτή απέδωσε: παρά τα συχνότερα κύματα καύσωνα δεν έχουµε θρηνήσει θύματα. Είναι, όµως, επίσης αλήθεια ότι αυτή είναι µία αδιέξοδη πολιτική. Τα περιβαλλοντικά, ενεργειακά και, εν τέλει, και οικονομικά προβλήµατα αυτής της πολιτικής την έχουν οδηγήσει στα όρια του εφικτού.

 

Υπάρχουν, όµως, δυνατότητες αντίδρασης — ή, καλύτερα, δράσης — εἰδικά σε µια πόλη σαν τη Θεσσαλονίκη; Η απάντηση, όσο κι αν φαντάζει υπερβολικά αισιόδοξο, είναι ότι, ακόµη και σε µια άναρχα δοµηµένη, πυκνοκατοικηµένη και µε τόσο λίγο πράσινο πόλη, υπάρχουν δυνατότητες παρέμβασης. Συνεκτιµώντας τα γεωμορφολογικά, κλιµατικά και πολεοδομικά χαρακτηριστικά της πόλης µας οι δυνατότητες δράσης κινούνται σε τρεις άξονες:

1. Βελτίωση του αστικού μικροκλίµατος σε µεγάλη κλίµακα. Είναι επιτακτική ανάγκη να διατηρηθεί κάθε σηµαντική επιφάνεια πράσινου που υπάρχει και να φυτευτούν, µε τα κατάλληλα φυτά και µε τον σωστό τρόπο, οἱ γυμνές ακάλυπτες επιφάνειες. Η σημασία του περιαστικού δάσους του Σέιχ Σου, αλλά και χώρων όπως το στρατόπεδο Κόδρα, η περιοχή του Αλλατίνη, αλλά και άλλες μικρότερες εκτάσεις σε επίπεδο συνοικιών είναι καθοριστική για το µικροκλίμα της πόλης. Ταυτόχρονα, πρέπει να απαγορευτεί απολύτως κάθε προσπάθεια δόµησης των λίγων ελεύθερων, κάθετων προς το παραλιακό μέτωπο, διόδων αερισμού που υπάρχουν στο πολεοδομικό συγκρότημα, όπως η περιοχή του λιμανιού στο ύψος των δικαστηρίων και η έκταση της ΔΕΘ, όταν αυτή επιτέλους µετεγκατασταθεί, ώστε να διατηρηθεί η δυνατότητα διαπνοής της πόλης από τη θαλάσσια αύρα.

2. Σε επίπεδο γειτονιάς και σε χώρους όπως πλατείες, πάρκα αλλά και πεζοδρόμια κεντρικών οδών, πρέπει να ξεκινήσει η αντικατάσταση των υφιστάμενων υλικών επικάλυψης µε τα λεγόμενα ψυχρά υλικά. Πρόκειται για πλάκες πεζοδροµίου ή κυβόλιθους που δεν διαφέρουν οπτικά από τα συμβατικά, αλλά απορροφούν σε πολύ μικρότερο βαθµό την ηλιακή ακτινοβολία και θερμαίνονται πολύ λιγότερο. Διαμορφώνεται µε τον τρόπο αυτόν ένα αισθητά πιο δροσερό µικροπεριβάλλον, που ανακουφίζριτον άνθρωπο που κινείται σε αυτό, αλλά και φορτίζει θερµικά λιγότερο τα παρακείµενα κτίρια.

3. Σε επίπεδο μεμονωμένων κτιρίων, πρέπει να δροµολογηθούν εκείνες οι παρεμβάσεις ενεργειακής αναβάθµισης, που θα μειώσουν την ανάγκη για κλιµατισµό, βελτιώνοντας ταυτόχρονα τις συνθήκες θερµικής άνεσης για τους κατοίκους. Ανάλογα µε το κτίριο, στα µέτρα περιλαμβάνονται η ηλιοπροστασία των ανοιγμάτων, η θερµοµόνωση των δωµάτων, η φύτευσή τους, η χρήση ψυχρών υλικών επικάλυψης, η αντικατάσταση των κουφωµάτων µε σύγχρονα, ισχυρά θερµοµονωτικά και µε χαμηλό συντελεστή εκπομπής, αλλά και η χρήση συστηµάτων κλιματισμού υψηλής ενεργειακής απόδοσης. Σε αρκετές περιπτώσεις ο κλιματισμός µπορεί να γίνεται µε αξιοποίηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, όπως είναι ο ήλιος.

Αυτό που έχει σημασία είναι να παρέµβουµε και στους τρεις άξονες. Δεν μπορούμε να αντιληφθούμε µια βελτίωση του αστικού µικροκλίµατος, αν δεν δράσουµε σε επίπεδο γειτονιάς. Και δεν όχει νόηµα να διαµορφώνουµε θερµικά άνετα σπίτια, µέσα σε µια ασφυκτικά ζεστή πόλη. Όσοι έχουν επισκεφτεί τα αστικά κέντρα του Περσικού Κόλπου, όπως το Ντουμπάι ή το Κατάρ, θα πρόσεξαν ότι η ζωή των ανθρώπων κινείται αποκλειστικά σε κλειστούς, κλιματιζόµενους χώρους. Από το γραφείο στο γκαράζ, στο αυτοκίνητο και µε αυτό στο γκαράζτου ξενοδοχείου. Τους υπαίθριους κοινόχρηστους χώρους τους βλέπει Κανείς πίσω από ένα τζάμι. Το ίδιο και την κοινωνική ζωή.

Σκοπός των προσπαθειών µας, επομένως, πρέπει να είναι να επαναδιαμορφώσουμε ένα βιώσιµο αστικό περιβάλλον, µέρος του οποίου θα είναι και τα ανθρώπινα κτίρια, ώστε να ζούμε ὡς πολίτες την πόλη µας. Η επίτευξη του στόχου αυτού θέτει απαιτήσεις στην πολιτική ηγεσία και στη δηµόσια διοίκηση, που πρέπει να νοµοθετήσουν και να εφαρμόσουν τους νόµους, στον επιστημονικό και τεχνικό κόσµο, που πρέπει να εμβαθύνει στις νέες τεχνολογίες και να τις εφαρμόσει στην πράξη, στη βιοµηχανία, που πρέπει να παράγει υλικά και συστήµατα υψηλών προδιαγραφών, αλλά και στον τελικό καταναλωτή, που πρέπει να έχει απαιτήσεις, αλλά και να είναι διατεθειµένος να καταβάλει το σχετικό κόστος. αι είναι αλήθεια ότι, καλύτερα κτίρια και καλύτερο περιβάλλον χωρίς πρόσθετο αρχικό κόστος, δεν γίνονται. Κόστος, όµως, που αποδίδει πολλαπλά οφέλη και σε βάθος χρόνου.

Είναι επίσης αλήθεια ότι το τελευταίο χρονικό διάστηµα παρατηρείται µία κινητικότητα. Υπάρχει ένα ευρύτερο κοινωνικό ενδιαφέρον. Ὑπάρχουν πρωτοβουλίες της πολιτείας για την οικονομική υποστήριξη παρεµβάσεων, τόσο σε επίπεδο οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης, όσο και μεμονωμένων κατοικιών. Υπάρχει κι ένα καινούριο θεσμικό πλαίσιο, ο Κανονισμός για την Ενεργειακή Αποδοτικότητα των Κτιρίων. Προὐπόθεση για να ευδοκιµήσει αυτή η συνύπαρξη θετικών συγκυριών, είναι η σε βάθος κατανόηση του γνωστικού υπόβαθρου του νέου θεσμικού πλαισίου, η διαρκής ενηµέρωση για το επίπεδο της τεχνολογίας υλικών και συστηµάτων, η γνώση και η επίγνωση των δυνατοτήτων που παρέχουν τα σύγχρονα υπολογιστικά εργαλεία και η συνειδητοποίηση της ανάγκης διεπιστηµονικής συνεργασίας.

Προὐπόθεση είναι ένα υψηλό επίπεδο επιστημονικής και επαγγελματικής επάρκειας όλων των εμπλεκομένων. Δεν χωρούν ούτε ερασιτεχνισµοί, ούτε εμπειροτεχνισμοί. Προϋπόθεση είναι, τέλος, µια αλλαγή νοοτροπίας ως προς την ιεράρχηση των επιθυμιών και των προτεραιοτήτων όλων µας.

Η Θεσσαλονίκη δεν µπορεί να ξαναγίνει µια δροσερή πόλη χωρίς τη σύμπραξη των πολιτών της.