ΙΣΤΟΡΙΑ

Οι δημιουργοί των κήπων του Πασά
“Επιτρέψτε μου να θέσω το ζήτημα επί της ουσίας…”

Ένα ιδιαίτερο μνημείο

Μερικές δεκάδες μέτρα βόρεια του νοσοκομείου Άγιος Δημήτριος και λίγο εκτός των ανατολικών τειχών, μέσα σε ένα διαμορφωμένο πάρκο, βρίσκεται ένα από τα πιο αινιγματικά μνημεία της Θεσσαλονίκης, το οποίο είναι γνωστό με την ονομασία «οι Κήποι του Πασά» (εικ.1). Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, η ιδιομορφία των υλικών δόμησης και η εμφανής παρουσία κάποιων χαρακτηριστικών συμβόλων έχουν αποτελέσει αφορμή να συνδεθεί το μνημείο με αρκετές παράδοξες θεωρίες, οι οποίες όμως στερούνται κάποιας ιστορικής και επιστημονικής βάσης.

Ένα σιντριβάνι στους κήπους του Νοσοκομείου

Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα ένας έντονος άνεμος εκσυγχρονισμού πνέει στη Θεσσαλονίκη, καθώς η πόλη προικίζεται με πολλά και σημαντικά έργα υποδομών που θα αποτελέσουν τον κινητήριο μοχλό μιας άνευ προηγουμένου επιχειρηματικής και οικονομικής ανάπτυξης. Σε αυτό το πλαίσιο, η οθωμανική διοίκηση αποφασίζει την ανέγερση ενός μνημειακού και υπερσύγχρονου –για τα δεδομένα της εποχής– νοσοκομείου, αρχιτέκτονας του οποίου είναι το εξέχον μέλος της ελληνικής κοινότητας Ξενοφώντας Παιονίδης. Τα εγκαίνια του ευαγούς ιδρύματος, που θα πάρει το όνομα του οθωμανού σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ του Β΄, θα γίνουν την 1η Σεπτεμβρίου του 1904, παρούσης σύσσωμης της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας της πόλης, καθώς και πλήθους πολιτών (εικ. 2).

Το Χαμιντιέ ή Δημοτικό Νοσοκομείο, εκτός του ότι διαθέτει σύγχρονες δομές, βρίσκεται σε μια προνομιακή τοποθεσία, όχι μακριά, αλλά εκτός του αστικού ιστού, όπου λούζεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας στο φως του ήλιου, ενώ η θέση του στις παρυφές της Άνω Πόλης εξασφαλίζει καθαρό αέρα και μια υπέροχη θεά στον Θερμαϊκό Κόλπο και τον μεγαλοπρεπή Όλυμπο. Ακολουθώντας τις υγειονομικές τάσεις της εποχής, οι ιθύνοντες αποφάσισαν την περίφραξη ενός εκτεταμένου χώρου βορείως του νοσοκομείου ο οποίος θα λειτουργούσε ως χώρος προαυλισμού και αναψυχής των αναρρωνυόντων ασθενών. Στο κέντρο περίπου του χώρου αυτού τοποθέτησαν ένα μεγαλοπρεπές σιντριβάνι που γειτνιάζει με δύο ακόμα προσκτίσματα ίδιας αισθητικής και δομής. Αυτοί είναι οι περίφημοι Κήποι του Πασά, οι κήποι δηλαδή του νοσοκομείου, εντός των οποίων ο σημερινός επισκέπτης είναι δύσκολο να κατανοήσει την πρωταρχική τους χρήση, καθώς έχουν πλέον αποκοπεί από το νοσοκομειακό συγκρότημα και αποτελούν τμήμα του σύγχρονου δημόσιου χώρου.

Το μνημειακό συγκρότημα

Τρεις διακριτές και αλληλοδιαδοχικές δομικές ενότητες αποτελούν το μνημειακό συγκρότημα των Κήπων του Πασά. Η βορειότερη από αυτές αποτελείται από μια υπερυψωμένη κατασκευή η οποία είναι προσβάσιμη από δύο κλίμακες που οδηγούν σε ένα μικρό πλάτωμα με υπέροχη θέα στην πόλη και τη θάλασσα. Η όψη που παρουσιάζει είναι σήμερα δυσερμήνευτη, καθώς απουσιάζει το ξύλινο κιόσκι που παρείχε την απαραίτητη σκιά στον επισκέπτη του χώρου. Η ασυνήθιστη και οριενταλιστικής έμπνευσης περίτεχνη κατασκευή διασώθηκε στο φωτογραφικό άλμπουμ που δημιουργήθηκε με την αφορμή των εγκαινίων του νοσοκομείου και το οποίο ψηφιοποιήθηκε από το Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης (εικ. 3).

Ελάχιστα μέτρα νοτιότερα της πρώτης συναντάμε τη δεύτερη ιδιότυπη καστρόσχημη κατασκευή, η οποία θυμίζει μεσαιωνικό πυργίσκο. Στις τρεις πλευρές της ενσωματώνονται δομικά πλατιά κτιστά καθίσματα, ενώ στα νότια ανοίγεται μικρή θύρα το μεταλλικό κάλυμμα της οποίας απουσιάζει και η οποία οδηγεί σε πλινθόκτιστη υπόγεια δεξαμενή.

Η πιο επιβλητική από τις παραπάνω αλληλοσυναρτώμενες κατασκευές είναι το μνημειακό σιντριβάνι (εικ. 4), το οποίο διέθετε στο ανώτερο τμήμα του μια μεγάλη δεξαμενή μέσα από την οποία τρεις πίδακες ξεπηδούσαν από κτιστές εντυπωσιακές κατασκευές που ομοιάζουν με κολοσσικούς σταλακτίτες. Η όλη σύνθεση θυμίζει σπήλαιο, γεγονός που επιτείνεται με τη δημιουργία τεχνητού καταρράκτη που οδηγεί τα νερά στην κατώτερη λεκάνη, η οποία περιβάλλεται από μια χαμηλή πεταλοειδή σήραγγα που δημιουργεί μια λαβυρινθώδη και απόκοσμη αίσθηση. Στο εσωτερικό της σήραγγας διατηρείται ακόμα, αν και σε άσχημη κατάσταση, παράσταση αναπεσόντος δράκοντος, με την επιγραφή 1904 σε λατινικούς και αραβικούς χαρακτήρες.

Τα υλικά δομής και η προέλευσή τους

Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν στους Κήπους του Πασά είναι πετρώματα σχετικά ασυνήθιστα στις κατασκευές της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20ού αιώνα. Πρόκειται για πρασινοσχιστόλιθο-πρασινόλιθο, λευκό χαλαζία, τραβερτίνη με σταλακτίτες καστανού χρώματος διαφόρων αποχρώσεων, και μαύρες μεταλλουργικές σκωρίες. Όλα αυτά συγκολλούνται με τσιμεντοκονίαμα. Οι πηγές προέλευσης των πρώτων υλών είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και εντυπωσιάζει το γεγονός ότι ήταν σε γνώση του δημιουργού των Κήπων. Για τον πρασινοσχιστόλιθο και τον λευκό χαλαζία δεν υπάρχει αμφιβολία ότι προέρχονταν από τα γειτονικά λατομεία, είτε της Ευαγγελίστριας, είτε ακόμη πιο κοντά, από το λατομείο ανατολικά των Κήπων, υπολείμματα του οποίου υπάρχουν ακόμη και σήμερα.

Ο τραβερτίνης και οι θεαματικοί σταλακτίτες έχουν μεταφερθεί από την Έδεσσα (Βοδενά), όπως αναφέρεται στη γραπτή μαρτυρία που παρατίθεται παρακάτω. Ο τραβερτίνης ονομάζεται πώρος ή πωρόλιθος και σχηματίζεται όταν το ανθρακικό ασβέστιο που είναι διαλυμένο στα νερά των πηγών ή των ποταμών αποτίθεται γύρω από φυτικά υπολείμματα (ρίζες, κλαδιά, φύλλα), τα οποία μετά την αποσύνθεσή τους απομακρύνονται και αφήνουν πόρους στο πέτρωμα. Ιδιαίτερα στην Έδεσσα το πέτρωμα αυτό έχει πάχος πάνω από 100 μέτρα και αποτέλεσε διαχρονικά υλικό δόμησης για τα δημόσια και ιδιωτικά κτίσματα της πόλης και της ευρύτερης περιοχής.

Οι μεταλλουργικές σκωρίες των Κήπων του Πασά έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά με αυτές του Στρατωνίου ή της Ολυμπιάδας Χαλκιδικής, όπου υπήρχε έντονη μεταλλευτική και μεταλλουργική δραστηριότητα ήδη από την αρχαιότητα, αλλά και κατά τη βυζαντινή και οθωμανική περίοδο, για την παραγωγή κυρίως αργύρου, αλλά και χρυσού. Μεγάλοι σωροί από σκωρίες βρίσκονταν διάσπαρτοι έως πρόσφατα σε όλη αυτή την έκταση, γνωστή και ως Μαντεμοχώρια. Αυτό το υλικό με τα περίεργα σχήματα και την αλλόκοτη μορφή χρησιμοποιήθηκε στη διακόσμηση των Κήπων του Πασά, προσδίδοντας έτσι έναν απόκοσμο χαρακτήρα.

Η ταυτότητα των δημιουργών του μνημειακού συγκροτήματος

Όπως γίνεται φανερό, οι Κήποι του Πασά αποτελούν ένα μοναδικό μνημείο στον χώρο της Μακεδονίας, οι δημιουργοί του οποίου ήταν απαραίτητο να έχουν καλές γνώσεις υδραυλικής μηχανικής, αρχιτεκτονικής του τοπίου, λιθοξοϊκής ικανότητας υψηλού επιπέδου, όπως και αρχές ακαδημαϊκής αισθητικής, καθώς οι Κήποι ανακαλούν τα μνημειακά σύνολα που άρχισαν να κατασκευάζονται στην Ευρώπη κυρίως στην εποχή του Μπαρόκ και γνώρισαν ιδιαίτερη διάδοση κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα.

Ποιος ή ποιοι είναι, όμως, οι δημιουργοί αυτού του μοναδικού μνημείου;

Την απάντηση στο σημαντικό αυτό ερώτημα έρχεται να δώσει μια επιστολή προς τον Σααδή Λεβή, διευθυντή της γαλλόγλωσσης εφημερίδας Journal de Salonique. Στο φύλλο με ημερομηνία 8 Σεπτεμβρίου 1904, το οποίο εκδόθηκε λίγες μέρες μετά τα εγκαίνια του νοσοκομείου, διαβάζουμε (εικ. 5):

Κύριε Διευθυντά,

Στο ν. 440 της Progrès de Salonique, μιλώντας για το νοσοκομείο Χαμιντιέ αναφέρετε: «Αυτός ο καταρράκτης (δεξαμενή με πέρασμα για το νερό και σπήλαιο) στον βραχόκηπο με το τσιμέντο, αποτελεί έργο του Μ. Yermolenski, κλπ».

Επιτρέψτε μου να θέσω το ζήτημα επί της ουσίας:

Είναι αλήθεια ότι το σχέδιο της μεγάλης και της μικρής δεξαμενής, όπως και οι τοίχοι και τα θεμέλια αυτών αποτελούν έργο του μηχανικού M. Yermolenski, όμως το πραγματικό έργο με τον σταλακτίτη από τα Βοδενά, τον καταρράκτη της μπλε σπηλιάς και το ρουστίκ κιόσκι με την πηγή των βοσκών, εκτελέστηκαν από τον υπογράφοντα Victor Hellen, κηπουρό και εξειδικευμένο τεχνίτη του λίθου. Αναμένω ότι ευγενικά θα επισημάνετε αυτή τη διόρθωση, όπως σας παρακαλώ κλπ.

Victor Hellen

Όπως γίνεται φανερό από τα παραπάνω, ο δημιουργός του εξαιρετικά σύνθετου μνημειακού σιντριβανιού των Κήπων του Πασά είναι ο αρχιμηχανικός του Δήμου Θεσσαλονίκης Metchko Yermolenski, γνωστός στις σύγχρονες πηγές και ως Metchko Effendi, ο οποίος συνεργάστηκε στενά με τον εξειδικευμένο τεχνίτη του λίθου και κηπουρό, άγνωστο όμως από αλλού, Victor Hellen. Μετά από σχετικό αίτημα στα αρχεία της Καθολικής Ενορίας πληροφορηθήκαμε ότι το πλήρες όνομα του πολωνικής καταγωγής μηχανικού ήταν Mieczyslaw Yarmolenski, και ότι γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και πέθανε στη Θεσσαλονίκη, όπου και ενταφιάστηκε, το 1907 σε ηλικία σαράντα πέντε ετών. Εντύπωση, πάντως, προκαλεί το γεγονός ότι ενώ ο υπογράφων Victor Hellen αναφέρεται σε δημοσίευμα της Progrès de Salonique, στέλνει την επιστολή του στον διευθυντή της Journal de Salonique. Πρόκειται για παρόραμα ή μήπως η Progrès, της οποίας το φύλλο 440 δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε, αρνήθηκε να δημοσιεύσει την επιστολή του;

Σε κάθε περίπτωση, η επιστολή του Victor Hellen αποτελεί ένα πολύτιμο τεκμήριο, καθώς μας αποκαλύπτει τους δημιουργούς του μοναδικού αυτού έργου. Στον Victor Hellen μπορούμε επίσης να αποδώσουμε μια σειρά σύγχρονων σχεδόν με τους Κήπους μνημείων, όπως τον επιβλητικό τάφο της οικογένειας Σιάγα στο κοιμητήριο της Ευαγγελίστριας, το σιντριβάνι στους κήπους του Γ΄ Σ.Σ. και αυτό της ερειπωμένης βίλας Βιτάλη Φερνάντεζ, τον τάφο της μικρής Ερνεστίνα Αμπντουλλάχ και τουλάχιστον τέσσερεις ακόμη τάφους στο καθολικό κοιμητήριο της Θεσσαλονίκης, καθώς και μια σειρά άλλων –υπό διερεύνηση– μνημείων. Είναι άραγε το Hellen ένα πραγματικό επώνυμο, ένα καλλιτεχνικό ψευδώνυμο ή ένα έμμεσο δηλωτικό της ελληνικής καταγωγής του καλλιτέχνη λιθοξόου; Θα μπορούσε ο άνδρας που ποζάρει περήφανα δίπλα στο ρουστίκ κιόσκι των Κήπων με την ποδιά του κηπουρού (εικ.3) να είναι o δημιουργός του, δηλαδή ο ίδιος ο Victor;

Όπως γίνεται κατανοητό, μια συναρπαστική έρευνα σε σημαντικά μνημεία της Belle Époque της Θεσσαλονίκης μόλις ξεκινά. Η συνέχεια προβλέπεται συναρπαστική!

*Ευχαριστούμε θερμά την Καθολική Ενορία Θεσσαλονίκης για την ευγενική ανταπόκριση στο αίτημά μας να αναζητήσει στα αρχεία της στοιχεία σχετικά με τον M. Yarmolenski.