ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Η συντήρηση των αρχαιοτήτων στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού

της Δρ. Αγαθονίκης Τσιλιπάκου, Προϊσταμένης Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚέΩΝ ΠόλΙΣ 55

Περιοδική έκθεση με τίτλο «Μάχη με το χρόνο» στην πτέρυγα περιοδικών εκθέσεων «Κυριάκος Κρόκος» (21/10/2015 έως 27/3/2016)

Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, που άνοιξε για πρώτη φορά τις πύλες του στο κοινό το 1994, στεγάζεται σε ένα κτίριο, ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης, που οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 1989 – 1993 με βάση τη βραβευμένη μελέτη του αρχιτέκτονα και ζωγράφου Κυριάκου Κρόκου. Η μόνιμη έκθεση του Μουσείου με τις έντεκα αίθουσες (συνολικής έκτασης 3.430 τ. μ.), που ολοκληρώθηκε από το 1997 έως τις αρχές του 2004, παρουσιάζει μέσα από αυθεντικά εκθέματα, εποπτικό υλικό και πολυμέσα ποικίλες εκφάνσεις του βυζαντινού και μεταβυζαντινού πολιτισμού. Από το 1997 αποτελεί αυτοτελή Διεύθυνση, ειδική περιφερειακή δημόσια υπηρεσία που υπάγεται στη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού, ενώ από το 2014 συγκαταλέγεται μεταξύ των οκτώ δημόσιων Μουσείων του Κράτους, σύμφωνα με το νέο Οργανισμό του ΥΠΠΟΑ (Π.Δ. 104, ΦΕΚ Α΄/171/28-8-2014). Από την ίδρυσή του το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού διαθέτει άρτια οργανωμένα εργαστήρια συντήρησης και πρότυπες αρχαιολογικές αποθήκες, αίθουσα εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αίθουσα πολλαπλών χρήσεων, πτέρυγα περιοδικών εκθέσεων («Κυριάκος Κρόκος»), μικρό αμφιθέατρο («Μελίνα Μερκούρη»), πωλητήριο και χώρο αναψυκτηρίου.  Στη συνέχεια, το 2010, το Μουσείο απέκτησε ανεξάρτητο κτίριο Διοίκησης με μεγάλο αμφιθέατρο («Στέφανος Δραγούμης») χωρητικότητας 160 ατόμων  Από το 2011 η εκθεσιακή δραστηριότητα του Μουσείου αυξήθηκε με αποτέλεσμα να χρησιμοποιείται πλέον η αίθουσα πολλαπλών χρήσεων και για περιοδικές εκθέσεις, στην οποία δώσαμε, το 2014, το όνομα της πρώτης Διευθύντριας του Μουσείου, της αείμνηστης Ευτυχίας Κουρκουτίδου – Νικολαΐδου.

Σύμφωνα με το άρθρο 45 του Νόμου 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς» ένα Μουσείο «φυλάσσει, συντηρεί, καταγράφει, τεκμηριώνει, ερευνά, ερμηνεύει και κυρίως εκθέτει και προβάλλει στο κοινό συλλογές με σκοπό τη μελέτη, την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία». Ανάλογη είναι και η διατύπωση στο νέο Οργανισμό του ΥΠΠΟΑ ( άρθρο 26), από όπου όμως απουσιάζει ο σκοπός.  Στο πλαίσιο αυτό κινείται και η στοχοθεσία του Μουσείου από την ίδρυσή του. Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού με το σύνολο των δραστηριοτήτων του, τις εκπαιδευτικές και πολιτιστικές του δράσεις, τις εκδόσεις του, αποτελεί υποδειγματικό κέντρο διαφύλαξης, έρευνας και προβολής της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Όχι τυχαία λοιπόν βραβεύτηκε το 2005 ως το «Μουσείο της Ευρώπης» (μετά από ομόφωνη εισήγηση της Επιτροπής Πολιτισμού, Επιστημών και Εκπαίδευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης), τιμή, η οποία αποδόθηκε σε ελληνικό δημόσιο μουσείο για πρώτη φορά μέχρι τις μέρες μας.

Βασικό αντικείμενο λοιπόν του Μουσείου είναι η συντήρηση τόσο των αντικειμένων που εκτίθενται όσο και εκείνων που περιλαμβάνονται στις συλλογές του (46.000 και πλέον), τα οποία χρονολογούνται από τον 2ο έως και τον 19ο αι. μ. Χ. και προέρχονται κυρίως από τη Θεσσαλονίκη και τη Μακεδονία. Η σημασία που δίδεται από το Ελληνικό Κράτος, μεταξύ άλλων, στην προστασία και τη συντήρηση των κινητών μνημείων φαίνεται ξεκάθαρα και από την ισχύουσα Νομοθεσία, όπως αντικατοπτρίζεται στα άρθρα 27-34 και 43 του Νόμου 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς», καθώς και στον Κώδικα Δεοντολογίας Επαγγέλματος Συντηρητή Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης (Υ.Α. ΥΠΠΟ/ΓΝΟΣ/11371/2000, ΦΕΚ Β΄/382/24-3-2000). Ο Κώδικας Δεοντολογίας περιέχει τις αρχές, τις υποχρεώσεις και τη συμπεριφορά που πρέπει να ακολουθεί αυστηρά κατά την άσκηση του επαγγέλματός του ο Συντηρητής Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, ο οποίος κατέχει την Άδεια Ασκήσεως Επαγγέλματος, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν. 2557/97 (ΦΕΚ Α΄/271/24-12-1997) «Περί θεσμών μέτρων και δράσεων πολιτιστικής ανάπτυξης» (άρθρο. 9 παρ. δ΄). Σύμφωνα με τον Κώδικα, το επάγγελμα του Συντηρητή αρχαιοτήτων και έργων τέχνης είναι δραστηριότητα με χαρακτήρα δημοσίου συμφέροντος, αφού περιλαμβάνει επεμβάσεις σε πολιτιστικά αγαθά, των οποίων η προστασία, στο μέγιστο ποσοστό ανήκει στο κράτος, αλλά και σε Νομικά ή Φυσικά Πρόσωπα και διέπεται από ειδική νομοθεσία. Συνεπώς πρέπει να ασκείται στα πλαίσια της ισχύουσας νομοθεσίας για την προστασία των αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς των Εθνικών και των Κοινοτικών σχετικών Νόμων, καθώς και των συναφών Κανονισμών και Συμφωνιών, ειδικότερα σε ότι αφορά θέματα υγείας και κανόνων υγιεινής, ασφάλειας, ασφάλισης, απασχόλησης, κλοπής, παράνομης κατοχής, ιδιοκτησίας κλπ.

Η συντήρηση των αρχαιοτήτων και έργων τέχνης είναι μια ιδιαίτερη διαδικασία που απαιτεί υψηλή εξειδίκευση, μεθοδικότητα, υπευθυνότητα, υπομονή και διαρκή επιμόρφωση διότι έχει να κάνει με τη διάσωση και διατήρηση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, στη συγκεκριμένη περίπτωση των κινητών πολιτιστικών αγαθών που διαχειρίζεται ένα Μουσείο, τη διατήρηση στην ουσία της συλλογικής μνήμης. Για το σκοπό αυτό το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού διαθέτει σε μία έκταση περί τα 3.000 τ.μ. επτά διαφορετικά εργαστήρια συντήρησης, πλήρως εξοπλισμένα, τα οποία ειδικεύονται σε συγκεκριμένα είδη αρχαιολογικού υλικού, ξύλου και εικόνας, κεραμικής και γυαλιού, μετάλλου, χαρτιού, τοιχογραφίας, ψηφιδωτού, μαρμάρου και πέτρας. Επιπλέον σε ειδική αίθουσα με σύγχρονες μεθόδους αποθήκευσης εναποτίθενται προσωρινά τα ανασκαφικά ευρήματα, όπου γίνεται ο πρώτος καθαρισμός και η διαλογή τους πριν προωθηθούν στα επιμέρους εργαστήρια. Τα εργαστήρια συντήρησης του Μουσείου υλοποιούν σύγχρονες μεθόδους και πρακτικές τεκμηρίωσης, διάγνωσης και συντήρησης και γενικότερα διαχείρισης του πολιτιστικού αγαθού, που είναι αποδεκτές από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα και γίνονται ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια πόλος έλξης εκπαίδευσης και πρακτικής άσκησης φοιτητών και σπουδαστών. Παράλληλα τα εργαστήρια συντήρησης ανοίγουν σε τακτά χρονικά διαστήματα στο κοινό με ειδικές ξεναγήσεις και παρουσιάσεις καθώς και με αφορμή επετειακών εκδηλώσεων και τη διοργάνωση εκπαιδευτικών εργαστηρίων (ψηφιδωτού, βιβλιοδεσίας, κεραμικής, κλπ.) εντός και εκτός Μουσείου. Συνεργάζονται με εγχώρια και διεθνή ερευνητικά και διαγνωστικά κέντρα (Α.Π.Θ., ΤΕΙ Αθήνας, ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος», κ. ά.), ενώ αναλαμβάνουν τη συντήρηση και συλλογών άλλων χωρών στα πλαίσια ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Σε αυτά συντηρούνται εκτός από τα αντικείμενα των συλλογών του Μουσείου και φιλοξενούμενα από άλλες υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού ή φορείς κοινωφελούς χαρακτήρα, υπό την καθοδήγηση και εποπτεία του έμπειρου και εξειδικευμένου προσωπικού. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα ευρωπαϊκής συνεργασίας αναφέρουμε το πενταετές πρόγραμμα μεταξύ του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού, του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων και του Εθνικού Μουσείου Μεσαιωνικής Τέχνης της Κορυτσάς στα πεδία της επιστημονικής έρευνας, συντήρησης, εκπαίδευσης και μεταφοράς τεχνογνωσίας, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάστηκαν το 2006 στην περιοδική έκθεση με τίτλο «Εικόνες από τις Ορθόδοξες Κοινότητες της Αλβανίας» (πτέρυγα περιοδικών εκθέσεων «Κυριάκος Κρόκος») και το 2008 σε ειδικές επιστημονικές εκδόσεις-εγχειρίδια συντήρησης. Ως παράδειγμα εγχώριας συνεργασίας με φορείς μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα παραθέτουμε τη συνεργασία με τη Φιλόπτωχο Αδελφότητα Ανδρών Θεσσαλονίκης για τη συντήρηση εικόνων και ιερών κειμηλίων προερχόμενων από τον Ι. Ν. Αγίου Παύλου, τα οποία στη συνέχεια παρουσιάστηκαν καταρχήν σε μία περιοδική έκθεση το 2012, η οποία συνοδεύτηκε από επιστημονική έκδοση με τα αποτελέσματα των ερευνητικών εργασιών της συντήρησης και τη μεθοδολογία αυτής. Το 2014 ολοκληρώθηκε η συντήρηση όλων των εικόνων και κειμηλίων που κοσμούν σήμερα την έκθεση στο κτίριο της Φιλοπτώχου Αδελφότητας.

Αναγνωρίζοντας το ιδιαίτερο και πρωτοπόρο έργο των εργαστηρίων συντήρησης του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού εντάξαμε στον προγραμματισμό μας στο πλαίσιο και του εορτασμού του είκοσι χρόνων από τη λειτουργία του Μουσείου την οργάνωση μιας διαδραστικής έκθεσης, η οποία θα αποτελούνταν από εποπτικό υλικό (γραφιστικές συνθέσεις, κείμενα, φωτογραφίες και σχέδια από τα στάδια της συντήρησης αντικειμένων της μόνιμης έκθεσης και των συλλογών του Μουσείου), πολυμέσα, αυθεντικά υλικά, εργαλεία και όργανα διάγνωσης και συντήρησης καθώς και αυθεντικά εκθέματα από τις αποθήκες του Μουσείου που θα έχουν συντηρηθεί με αφορμή τη συγκεκριμένη έκθεση, παρουσιάζοντας στο ευρύ και επιστημονικό κοινό τους ανθρώπους και το έργο των εργαστηρίων συντήρησης του Μουσείου. Ωστόσο το ειδικό αυτό έργο θα ήταν απόλυτα ενταγμένο στο πλαίσιο γενικότερα της συντήρησης αρχαιοτήτων και έργων τέχνης, της επιστήμης της συντήρησης και στη μεθοδολογία αυτής.

Η περιοδική αυτή έκθεση πήρε σάρκα και οστά τον Οκτώβριο του 2015 με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Μάχη με το Χρόνο». Στόχος της έκθεσης είναι η εισαγωγή του κοινού στην αθέατη πλευρά του Μουσείου και γενικότερα η γνωριμία με την ιδιαίτερα επίπονη και διαρκή προσπάθεια, τη αέναη μάχη με το χρόνο για τη συντήρηση και διατήρηση των αρχαιοτήτων και έργων τέχνης. Η έκθεση στοχεύει να αποκαλύψει στον επισκέπτη τι συμβαίνει σε ένα αντικείμενο από την ανασκαφή ή γενικότερα τον εντοπισμό του μέχρι την ένταξή του σε μια μουσειακή συλλογή και την παρουσίασή του στη συνέχεια ως έκθεμα  με τέτοιο τρόπο ώστε να αντιληφθεί τη συμβολή της εργασίας συντήρησης στην τελική μορφή ενός αντικειμένου, το οποίο συνήθως βλέπει «στημένο» σε μια έκθεση.

Ο μουσειογραφικός σχεδιασμός της έκθεσης έχει ως στόχο να δημιουργήσει στον επισκέπτη το περιβάλλον ενός εργαστηρίου συντήρησης ή καλύτερα των επτά εργαστηρίων του Μουσείου, σε ειδικά διαμορφωμένους, με ψευδότοιχους και μεταλλικές κατασκευές,  ανεξάρτητους χώρους, που επικοινωνούν μεταξύ τους αλλά και διαφοροποιούνται και με τη χρωματική κλίμακα της αγγλικής γραμματοσειράς  τίτλων του αγγλικού κειμένου και των συμβόλων κατεύθυνσης στις γραφιστικές συνθέσεις του εποπτικού υλικού, που αποτελεί και το ίδιο έκθεμα. Η εισαγωγή του επισκέπτη στον αθέατο κόσμο της συντήρησης πραγματοποιείται σταδιακά μέσα από δύο βασικά επίπεδα. Στον ισόγειο χώρο τοποθετούνται οι βασικές εισαγωγικές ενότητες και στον κύριο εκθεσιακό χώρο (ανώγειο και όροφο) τα εργαστήρια και η διάδραση.

Η έκθεση διαρθρώνεται σε τρεις άξονες: εισαγωγή, ανάλυση και διάδραση. Η Εισαγωγή περιλαμβάνει δύο βασικές ενότητες με υποενότητες η καθεμία (πέντε και δύο αντίστοιχα) που ενημερώνουν συνοπτικά για το θέμα, τη συντήρηση και τις μεθόδους της, το επάγγελμα του συντηρητή και τη δεοντολογία του, τα εργαστήρια συντήρησης του Μουσείου και το προσωπικό τους στη διαδρομή της εικοσάχρονης και πλέον δραστηριότητάς τους. Η Ανάλυση αποτελεί τον κυρίως κορμό της έκθεσης, ο οποίος χωρίζεται σε εννέα ενότητες, ανάλογα με το είδος/την κατηγορία του αρχαιολογικού υλικού, με το οποίο ασχολείται κάθε εργαστήριο. Σε κάθε ενότητα πρωταγωνιστούν τα φυσικά αντικείμενα-εκθέματα (42 και πλέον), τα οποία θεράπευσαν οι συντηρητές κάθε εργαστηρίου, και τα οποία έχουν να μας διηγηθούν μια ενδιαφέρουσα ιστορία. Ορισμένα από αυτά παρουσιάζονται συντηρημένα κατά το ήμισυ, ενώ άλλα με διαφορετικό τρόπο «έκθεσης» από τον καθιερωμένο ώστε να αναδεικνύονται αθέατες πλευρές τους αποκαλύπτοντας τα μυστικά της διαχείρισής τους μέχρι το τελικό στάδιο της συντήρησης. Γύρω από τα αυθεντικά εκθέματα και με αφορμή αυτά αναπτύσσονται τέσσερις υποενότητες που αφορούν στο υλικό και την τεχνολογία κατασκευής, τη διάγνωση της παθολογίας, τη συντήρηση και την αισθητική αποκατάσταση. Συμπληρωματικά, το εποπτικό υλικό περιλαμβάνει φωτογραφικές απεικονίσεις συντηρημένων αντικειμένων της μόνιμης έκθεσης του Μουσείου, δημιουργώντας ένα διάλογο μεταξύ της περιοδικής έκθεσης και της μόνιμης, καλώντας τον επισκέπτη να αναζητήσει το αντικείμενο μέσα στον κυρίως εκθεσιακό χώρο του Μουσείου. Σε κάθε ενότητα – εργαστήριο δίνεται η ευκαιρία στον επισκέπτη (Διάδραση) να συμμετέχει στο έργο του συντηρητή, αγγίζοντας για παράδειγμα σύγχρονα δείγματα μαρμάρων, κονιαμάτων, να δει ένα αντικείμενο στο μικροσκόπιο, να διαγνώσει την παθολογία του στις φωτοτράπεζες με τις ακτινογραφίες ή στο θάλαμο με τη χρήση υπεριώδους ακτινοβολίας ή τα διάφορα ζωγραφικά στρώματα σε μια εικόνα, να παίξει ένα παιχνίδι στον υπολογιστή ανακαλύπτοντας τις λεπτομέρειες και τα στάδια συντήρησης ενός αντικειμένου, να μελετήσει εγχειρίδια και εκδόσεις σχετικές με τη συντήρηση και την επιστήμη της στο μικρό διαμορφωμένο ειδικά αναγνωστήριο. Κάθε εργαστήριο συνοδεύεται από ειδική βιντεοπροβολή σε οθόνη με υλικό από το έργο της συντήρησης του εργαστηρίου, που εκπονήθηκε για τις ανάγκες της έκθεσης. Το σύνολο συμπληρώνουν σκίτσα σε φυσικό μέγεθος που δείχνουν τους συντηρητές «εν δράσει».

Τέλος στον όροφο, σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο προβάλλεται και η ταινία με τίτλο «Η επιστροφή» (με αγγλικούς υπότιτλους), η οποία αποτελεί παραγωγή του Μουσείου και γυρίστηκε με την ευκαιρία του εορτασμού των είκοσι χρόνων από το άνοιγμά του στο κοινό (2014).

Την έκθεση συνοδεύει δίγλωσσος επιστημονικός κατάλογος στα ελληνικά και τα αγγλικά, στον οποίο συγγράφουν έγκριτοι επιστήμονες της συντήρησης και των (αρχαιολογικών) θετικών επιστημών. Στις παράλληλες δράσεις της έκθεσης εντάσσονται σειρά διαλέξεων, εκπαιδευτικές δράσεις, οργανωμένες ξεναγήσεις στα εργαστήρια συντήρησης του Μουσείου και στην έκθεση, εργαστήρια συντήρησης με τη συμμετοχή του κοινού.

(Για περισσότερες πληροφορίες βλ. ιστοσελίδα του Μουσείου, www.mbp.gr και facebook)