ΒΟΛΤΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Οι πόλεις του κόσμου επαίρονται για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που αποκτούν μέσα στην πορεία του χρόνου. Μητροπόλεις που αριθμούν από μερικές δεκαετίες ζωής έως και αιώνες ιστορίας. Πόλη χωρίς τους κατοίκους της είναι ένα υπέροχο συχνά αρχιτεκτονικό σύνολο που το θαυμάζουμε για ό,τι υπήρξε κάποτε. Αντίθετα πόλη που έχει αδιάλειπτη ζωή αιώνων, έστω και με όλες τις αλλαγές που υπέστη, αποτελεί ένα ζωντανό, με παλμό, σύνολο κτιρίων και μνημείων, στοιχείων φύσης σε συνεχή συνομιλία με τις ανάσες των ανθρώπων της, που μόνον όταν το ζήσεις μπορείς να το θαυμάσεις. Και η Θεσσαλονίκη ανήκει στη δεύτερη αυτή κατηγορία, των μητροπόλεων, της ζωντανής πόλης με ιστορία εικοσιτριών αιώνων.

Αναπόσπαστα μέλη που αρθρώνουν το σώμα της πόλης είναι οι οδοί της που τη διατρέχουν, την αγκαλιάζουν, συμπλέκονται μεταξύ τους και, γενιά με τη γενιά, μορφοποιούνται από το ανθρωπογενές της περιβάλλον. Μια τέτοια οδός, ο πιο σημαντικός δρόμος στη Θεσσαλονίκη, ήταν και είναι η VIA REGGIA ή Λεωφόρος, η Εγνατία Οδός στο τωρινό και πρόσφατο παρελθόν της. Ένας δρόμος που διασχίζει το ιστορικό κέντρο της πόλης από το δυτικό έως το ανατολικό άκρο και που «είδε» την ιστορική εξέλιξη μέσα στις διαφορετικές περιόδους, μέσα από διαφορετικούς κατακτητές. Από τη Χρυσή Πύλη, που δεν υφίσταται πια, στην πλατεία Βαρδαρίου έως την Κασσανδρεωτική Πύλη ή Πύλη των Ασωμάτων ή της Καλαμαριάς, ο κεντρικός δρόμος της πρωτεύουσας της Μακεδονίας προσφέρει στον ταξιδιώτη μια τεράστια ποικιλία σημαντικότατων μνημείων που χρονολογούνται από τους ρωμαϊκούς χρόνους μέχρι το πολύ πρόσφατο παρελθόν της.

1. Ξενοδοχείο Βιέννη

Μια ανάσα από το σημείο όπου ο Μάρκος Αντώνιος και ο Οκταβιανός Αύγουστος ύψωσαν τη θριαμβική αψίδα τους μετά τη μάχη των Φιλίππων το 42 π.Χ., αποδίδοντας τον τίτλο της «ελεύθερης πόλης» στη Θεσσαλονίκη, καθώς είχε αρνηθεί να ανοίξει τις πύλες της στους δολοφόνους του Ιουλίου Καίσαρα, Βρούτο και Κάσσιο. Έπειτα από αυτή την άρνηση, οι δύο στρατηγοί υποσχέθηκαν τα λάφυρα τριήμερης λεηλασίας της πόλης στους στρατιώτες τους. Ωστόσο, η έκβαση της μάχης των Φιλίππων δεν τους ευνόησε και η λεηλασία της Θεσσαλονίκης δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Οι νικητές, λοιπόν, απέδωσαν εξαιρετικά προνόμια στη Θεσσαλονίκη.

Το αρχιτεκτόνημα του Γ. Καμπανέλλου, έργο του 1925, χτίστηκε στο δυτικό άκρο της πόλης, όπου τα εμπορικά καταστήματα και τα εργαστήρια είχαν δημιουργήσει έναν εμπορικό πυρήνα, ήδη πιο έντονο από το 1880. Κάτω από τα θεμέλια του ξενοδοχείου κρύβονται ιστορίες από το θρησκευτικό παρελθόν της πόλης με την εκκλησία της Αγίας Κυριακής και του μετέπειτα χτισμένου πάνω στα χαλάσματά της Μπούρμαλι τζαμί, με τον μοναδικό στρεπτό μιναρέ της πόλης.

Ένα μνημειώδες κτίριο, που αναπτύσσεται σε ισόγειο και τρεις ορόφους με 55 δωμάτια, και υπακούει στις επιταγές του εκλεκτικισμού με νεοκλασικά στοιχεία. Η εναλλαγή των πλήρων και διάτρητων επιφανειών, τα ανάγλυφα της τελευταίας στάθμης, η σειρά από επιμήκη φουρούσια, το στηθαίο με τα κτιστά στελέχη και οι μπαλούστρες μάς χαρίζουν ένα μεγάλο και αρμονικό σύνολο που δεν έχει δεύτερό του στην εγγύς περιοχή.

2. Χαμζά Μπέη Τζαμί, γνωστό επίσης ως Αλκαζάρ

Το μικρό συνοικιακό τζαμί έχτισε η Χαφσέ Χατούν, κόρη του Οθωμανού στρατιωτικού διοικητή Χαμζά Μπέη, για να διαιωνίσει το όνομα του πατέρα της, που έχασε τη ζωή του στο πεδίο της μάχης το 1467 στην Τρανσυλβανία. Το κτίριο εξελίχθηκε στο μεγαλύτερο ex novo τζαμί της Θεσσαλονίκης στα 1590, με κιονοστήρικτες στοές και μια ασύμμετρη αυλή, μοναδικό παράδειγμα μεταξύ των τζαμιών που διασώζονται στην Ελλάδα. Ο μιναρές, που δεν υπάρχει πια, προστέθηκε την ίδια εποχή με την ανακαίνιση του 1620, μετά από σεισμό, όπως αναφέρεται στην κτητορική επιγραφή του. Το περιστύλιο του τζαμιού, διακοσμημένο με κιονόκρανα σε δεύτερη χρήση, αποτελεί μια ζωντανή έκθεση της εξέλιξης του παλαιοχριστιανικού κιονόκρανου. Εξαιρετικός φυτομορφικός διάκοσμος και ανάγλυφα μοτίβα σταλακτιτών συμπληρώνουν την εικόνα του μελλοντικού μουσείου του Μετρό της πόλης.

3. Μπεζεστένι

Μια πόλη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία όφειλε να έχει μια κλειστή αγορά για τα πολύτιμα αγαθά που θα εκθέτονταν προς πώληση. Αγαθά όπως υφάσματα, μεταξωτά και μπροκάρ, κοσμήματα χρυσά και ασημένια, κεχριμπάρι και ελεφαντόδοντο πωλούνταν στο Μπεζεστένι της Θεσσαλονίκης. Εδώ γινόταν η ανταλλαγή των ξένων νομισμάτων στο τοπικό νόμισμα κι ακουγόταν ο ήχος από τις χρυσές λίρες που έπεφταν στα δερμάτινα πουγκιά καθώς οι πλούσιοι έμποροι μετρούσαν τις εισπράξεις της ημέρας. Αρώματα όπως ο μόσχος και το αμπέρι υποχρέωναν τους επισκέπτες να κοντοστέκονται και να ανασαίνουν βαθιά. Χτισμένο το 1455 με 4 εισόδους και 6 τρουλαίους χώρους, το Μπεζεστένι αναφέρεται πως στέγαζε 113 καταστήματα. Η γοητεία του έγκειται όχι μόνον στην ιστορία του, αλλά στην ύπαρξη, ακόμη και σήμερα, κοσμηματοπωλείων και καταστημάτων υφασμάτων στο ίδιο ακριβώς σημείο όπου χτυπούσε η εμπορική καρδιά της πόλης από τον 15^ο αιώνα. Καθώς μπαίνουμε στον χώρο, ακούγεται ο ήχος από τη ραπτομηχανή της κυρίας Μαρίας να μετράει τους αιώνες… όλα αλλάξανε κι όλα τα ίδια μένουν.

4. Παναγία Χαλκέων

Η Χαλκευτική Στοά στο δυτικό πέρας του Μεγαλοφόρου, της βυζαντινής αγοράς της πόλης, συνδέθηκε με τη σύλληψη του πολιούχου Αγίου Δημητρίου το 300 μ.Χ. Το 1028, ο Χριστόφορος Πρωτοσπαθάριος και Κατεπάνω Λαγουβαρδίας με τη σύζυγό του Μαρία και τα τρία τέκνα τους Νικηφόρο, Άννα και Κατακαλή, ύψωσαν περικαλή ναό με κωνσταντινοπολίτικα αρχιτεκτονικά στοιχεία. Ο τάφος του κτήτορα υπάρχει σε αρκοσόλιο στον βόρειο τοίχο του ναού. Ο ναός ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδή εγγεγραμμένου με τρούλο, και το σύνολο ελαφραίνει με τα τόξα πολλαπλής υποχώρησης, καθώς και επάλληλα αψιδώματα. Σώζεται μικρό μέρος των τοιχογραφιών, πλην όμως πολύ σημαντικό. Η Παναγία Χαλκέων αναφέρεται επίσης ως Κόκκινη Εκκλησία λόγω της αποκλειστικής χρήσης πλίνθων. Ο ναός αποτελούσε το σημείο έναρξης των λιτανειών που διαρκούσαν τρεις ημέρες αναπαριστώντας το μαρτύριο του Αγίου Δημητρίου. Στην οθωμανική περίοδο, η εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος με την επωνυμία Καζαντζιλάρ τζαμί, δηλαδή το τζαμί των χαλκοπρατείων, καταδεικνύοντας τη συνέχεια του ονόματος μέσα στους αιώνες.

5. Πλατεία Αριστοτέλους

Η μεγάλη φωτιά του 1917 άλλαξε διά παντός  το πρόσωπο της «νύμφης» του Θερμαϊκού και άφησε πίσω της 70.000 αστέγους, στην πλειονότητά τους Εβραίους πολίτες που αριθμούσαν πολλούς αιώνες εγκατοίκησης. Μια μοναδική ευκαιρία δημιουργήθηκε, καθώς επιθυμούσαν οι τοπικοί παράγοντες, και η εντολή δόθηκε στον εξαιρετικό Γάλλο πολεοδόμο και αρχιτέκτονα Ερνέστ Εμπράρ να ξανασχεδιάσει το κέντρο της πόλης. Ο Εμπράρ δημιούργησε την ωραιότερη πλατεία της χώρας με επιβεβλημένες όψεις σε όλο της το εύρος καθώς και επί της οδού των Εθνών, όπως ονομαζόταν στη γένεσή της η πλατεία και η οδός Αριστοτέλους. Εξαιρετικά κτίρια με στοές και διακοσμητική διάθεση που συνάδει με το παρελθόν της πόλης, βυζαντινίζοντα μοτίβα και αραβικές πινελιές να δημιουργούν ένα αποικιακό στυλ, παρόμοιο με αυτό που συναντούμε ακόμα και σήμερα σε πολλές μεσογειακές πόλεις. Έναν αιώνα μετά, η καρδιά της πόλης χτυπά εδώ, στην κεντρική πλατεία της.

6. Μπέη Χαμάμ ή Λουτρά Παράδεισος

1430. Η χρονιά που η Θεσσαλονίκη γίνεται Σελάνικ κατακτημένη απο τους στρατούς του Μουράτ Β΄. Δεκατέσσερα χρόνια μετά, το 1444, χτίζεται το μνημειακό λουτρικό συγκρότημα του Μπέη, άλλη μία προσωνυμία του σουλτάνου Μουράτ, ο οποίος θέλησε να επισκεφτεί την πόλη του με μέρος του χαρεμιού του. Υλικά από επτά εκκλησίες της εγγύς περιοχής χρησιμοποιήθηκαν για να χτιστεί το χαμάμ, που εξυπηρέτησε τις ανάγκες του Σουλτάνου και των γυναικών του και αμέσως μετά αποδόθηκε σε κοινή χρήση. Με ξεχωριστούς χώρους για άνδρες και γυναίκες, το κτίριο είναι το μεγαλύτερο και καλύτερα διατηρημένο χαμάμ της Ελλάδας. Ο αναγκαίος επιμερισμός σε ψυχρό, χλιαρό και θερμό τμήμα είναι ξεκάθαρος σ’ αυτό το εξαιρετικό οθωμανικό λουτρό. Ξεχωριστό, επίσης, το κατάκοσμο με σταλακτίτες θερμό τμήμα, ειδικά το δωμάτιο που προοριζόταν για χρήση από τον Σουλτάνο. Στον ίδιο χώρο σώζεται η «πέτρα της κοιλιάς», το σημείο όπου οι λουτράρηδες πρόσφεραν υπηρεσίες μασαζ. Στον ανδρικό χώρο, οι άνδρες μπορούσαν να συζητούν για τα πάντα, ενώ στον γυναικείο κανονίζονταν τα παντρολογήματα των νέων κοριτσιών, έτσι όπως αποφάσιζαν οι μητέρες. Το χαμάμ ήταν σε χρήση μέχρι το 1968.

7. Αχειροποίητος

Η μεγάλη εκκλησία της Παναγίας κτίστηκε στα μέσα του 5^ου αιώνα πάνω σε ερείπια ρωμαϊκών θερμών. Το όνομά της σχετίστηκε με μια πολύ σημαντική εικόνα της Παναγιάς Αχειροποιήτου, χαμένης σήμερα. Ο ναός ακολουθεί τον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με νάρθηκα και υπερώο. Η είσοδος στο νότιο κλίτος δηλώνει τη σύνδεση με τη Λεωφόρο των Βυζαντινών, πιθανώς μέσω ενός υπέροχου κήπου. Η εξαιρετικά όμορφη εικόνα της ομοιομορφίας των κιόνων, των κιονοκράνων και των επιθημάτων συμπληρώνεται με τα θαυμάσια ψηφιδωτά, γεμάτα πολύχρωμες ψηφίδες και μοτίβα που παραπέμπουν σε εσχατολογική σημειολογία. Επίσης, ορατές είναι και ορισμένες τοιχογραφίες του 13^ου αιώνα, καθώς και η περίφημη σφραγίδα του 1430, που δήλωνε τη μετατροπή του ναού σε τζαμί. Φωτογραφίες των πρώτων δεκαετιών του 20^ού αιώνα απεικονίζουν πρόσφυγες πολέμου που είχαν βρει καταφύγιο στον ναό, με τα πετάσματα να χωρίζουν πρόχειρα τους χώρους που διέμενε κάθε οικογένεια.

8. Άγιος Παντελεήμων

Παναγία Περίβλεπτος ή Μονή του κυρ-Ισαάκ ήταν τα δυό ονόματα αυτού του παλαιολόγειου ναού που, με τη συμβολή των δύο ελληνιστών Θωμά Μαγίστρου και Ματθαίου Βλάσταρη, αποτέλεσε σημαντικό θεολογικό κέντρο στα μέσα του 14^ου αιώνα. Ο ναός ήταν καθολικό μοναστηριού, ένα απο τα πολλά εντός της πόλης, και υπήρχε ήδη το 1290. Είναι εξαιρετικό δείγμα της Παλαιολόγειας Αναγέννησης, με κλιμακωτούς όγκους που κορυφώνονται στον κεντρικό τρούλο. Οι χαμένοι σήμερα τρεις τρούλοι δεν μειώνουν την ομορφιά του κτιρίου. Στην οθωμανική περίοδο, πιο συγκεκριμένα το 1568, ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί με το όνομα Ισακιέ τζαμί, ενδεικτικό της ονοματολογικής συνέχειας. Το όνομα Αγιος Παντελεήμων είναι πολύ νεώτερο.

9. Θριαμβική Αψίδα ή Καμάρα

Η θριαμβική αψίδα που ανεγέρθηκε το 297 μ.Χ. για να μνημονεύει τον νικηφόρο πόλεμο του αυτοκράτορα Γαλερίου εναντίον των Περσών σώζεται μόνον κατά το ήμισυ, με χαμένους τους ανατολικούς πεσσούς και τον τελευταίο νότιο του δυτικού τμήματος. Εξαιρετικές απεικονίσεις πάνω στις μαρμάρινες πλάκες που ντύνουν τους χτιστούς πεσσούς, τα ανάγλυφα της αψίδας διηγούνται τα κατορθώματα των Ρωμαίων στρατιωτών που, υπό την ηγεσία του Γαλερίου, έφτασαν μέχρι την πρωτεύουσα του περσικού βασιλείου μετά τη μάχη στη Νίσιβη. Μάχες, υποχωρήσεις, επελάσεις ιππικού, λάφυρα και χαλιά, ζώα, αιχμάλωτοι, οι πανέμορφες σύζυγοι του Πέρση βασιλιά κοσμούν το πιο γνωστό σημείο συνάντησης των Θεσσαλονικέων, πάνω στον άξονα που δημιουργήθηκε το Γαλεριανό Ανακτορικό Συγκρότημα.

10. Τείχη της πόλης

Το γεγονός πως τα τείχη σώζονται σε ποσοστό πενήντα τοις εκατό υπήρξε καθοριστικό για την ένταξη της πόλης στον χάρτη της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO. Το πρώτο από τα 15 προστατευόμενα μνημεία που αναφέρονται στον κατάλογο μνημείων της Θεσσαλονίκης, τα τείχη της πόλης ξεκινούν τη ζωή τους στους ελληνιστικούς χρόνους και συνεχίζουν μέχρι τους ύστερους βυζαντινούς. Στο πέρας της σημερινής Εγνατίας Οδού, της κεντρικότερης λεωφόρου του ιστορικού κέντρου, ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει τους τριγωνικούς προβόλους των πανίσχυρων ανατολικών τειχών δίπλα στα κεντρικά γραφεία του Οργανισμού Ύδρευσης. Ορατό είναι, επίσης, και μέρος του προτειχίσματος. Εγκιβωτισμένοι μεγάλοι γωνιόλιθοι από προγενέστερα κτίρια αποδεικνύουν την αγωνία των αμυνομένων να προστατευτούν από τους εχθρούς που προσπαθούσαν για αιώνες να καταλάβουν την πιο σημαντική πόλη των Βαλκανίων. Η πόλη, ωστόσο, δεν πάρθηκε ποτέ από αυτό το ανατολικό τμήμα των τειχών… Το βλέμμα του επισκέπτη που έφτασε στο τέλος αυτής της διαδρομής ανηφορίζει με άνεση προς τα κάστρα, τον Πύργο της Αλύσεως και το Γεντή Κουλέ. Αλλά αυτή είναι μιαν άλλη ιστορία, που θα την πούμε στο μέλλον…