NOTEBOOK
Για μια Θεσσαλονίκη των κινηματογραφικών ονείρων
της Λίνας Μυλωνάκη
δημοσιογράφου, ιστορικού κινηματογράφου, Δρ. Κινηματογραφικών Σπουδών (ΑΠΘ)
Φωτογραφία: Πόπη Ευθυμιάδου
Τι να είναι άραγε εκείνο που αναζητά ο φακός από τη Θεσσαλονίκη;
Κινηματογραφικός ή φωτογραφικός, ο φακός είναι νομοτελειακά σχεδιασμένος για να απαθανατίζει τη στιγμή. Την «αποφασιστική στιγμή», όπως την προσδιόριζε και την αποζητούσε στο έργο του ένας από τους πιο μεγάλους φωτογράφους του περασμένου αιώνα, ο Henri Cartier Bresson, ο οποίος αποφαινόταν ότι «από όλα τα εκφραστικά μέσα, η φωτογραφία είναι το μόνο που παγιώνει μια συγκεκριμένη στιγμή. Παίζουμε με πράγματα που εξαφανίζονται και που, μετά την εξαφάνισή τους, είναι αδύνατο να τα επαναφέρουμε στη ζωή. […] Η φωτογραφία είναι για μένα η αυθόρμητη παρόρμηση μιας αέναης οπτικής εγρήγορσης που συλλαμβάνει τη στιγμή και την αιωνιότητά της».
Το λεύκωμα που παρουσιάζεται σήμερα θέτει ήδη από τον τίτλο του τον δύσκολο στόχο και, ταυτόχρονα, το ερώτημα που προβλημάτισε και ενέπνευσε τους 78 καλλιτέχνες που φωτογράφισαν την πόλη: «Αιώνια Θεσσαλονίκη». Πώς μπορεί να αποτυπωθεί άραγε η αιωνιότητα σε φωτογραφικά καρέ; Πώς μπορεί να αποδοθεί η αιωνιότητα μιας πόλης υπαρκτής και ζώσας εδώ και πάνω από 23 αιώνες, μιας πόλης που συνεχίζει να ζει, να αναπνέει και να εξελίσσεται μέσα σε ένα παλίμψηστο πολιτισμών, σε ένα σταυροδρόμι λαών και θρησκειών, που φέρει μέχρι σήμερα πληγές και τραύματα από αγώνες που χάθηκαν και άλλους που δεν δόθηκαν ποτέ. Μια πόλη που έστρεψε το βλέμμα της από νωρίς στη θάλασσα και, παρ’ ότι ταλανίστηκε από πολλά δεινά -σεισμούς, λιμούς, πυρκαγιές, πολέμους, καταστροφές και ολοκαυτώματα, επιζεί σε πείσμα των δύσκολων καιρών. Μια πόλη που, ενώ μεγαλώνει, αρνείται να γεράσει και παραμένει ακόμη φωτογενής, ερωτεύσιμη από το φακό, ο οποίος στέκεται απέναντί της πάντα σε εγρήγορση, να αναμετρηθεί με τις αντιφάσεις της, να βρει τις ομορφιές της, να την κατακτήσει και να επιστρέψει σ’ αυτήν ξανά. Για να ζωντανέψει στο κάδρο ξεχωριστά συναισθήματα: χαρές και λύπες, πίκρες και καημούς, αγάπες και έρωτες, πάθη και ανεπούλωτα τραύματα, μικρές και μεγάλες νίκες και ήττες της ζωής, που σημαδεύουν ανεπανόρθωτα τις καθημερινές ιστορίες της Θεσσαλονίκης και των ανθρώπων της.
Οι φωτογραφίες που συγκεντρώνονται σ’ αυτό το λεύκωμα αναμετρώνται με τον χρόνο. Και τον σταματούν. Για να αιχμαλωτίσουν τη στιγμή. Προκειμένου να δημιουργήσουν και να καταθέσουν σε όλους εμάς, τους αναγνώστες, όχι μόνο σήμερα αλλά και στο μέλλον, ένα συλλογικό στιγμιότυπο της Θεσσαλονίκης στον 21ο αιώνα. Όλα τα μεμονωμένα, φωτογραφικά κάδρα που συγκεντρώνονται στην έκδοση επιχειρούν να στρέψουν το φακό –άλλοτε διεισδυτικά άλλοτε επίμονα και άλλοτε φευγαλέα – σε εκείνο που η καθημερινότητα προσπερνά. Τοπία και άνθρωποι, φαινομενικά ασύνδετα μεταξύ τους, καλούνται να συμμετάσχουν, με την αφορμή την έκδοση, σε μια ξεχωριστή συνθήκη: Να ζωντανέψουν και να αναδείξουν την ψυχή της πόλης, να καταγράψουν, να περιγράψουν και να αφηγηθούν τις αναρίθμητες και ετερόκλητες ιστορίες της. Να μιλήσουν για τις μνήμες που χάνονται και για αυτές που επιζούν, να στρέψουν το βλέμμα στο σήμερα, στους χώρους, στα πρόσωπα και τις ανάγκες τους, να δώσουν υπόσταση και φωνή στους διαλόγους της σύγχρονης πόλης με το παρελθόν και το μέλλον της.
Στο σημείο αυτό, οι φωτογραφίες της έκδοσης διασταυρώνονται κομβικά με το σινεμά. Και, μολονότι δεν διαθέτουν, σε πρώτη ανάγνωση, το βασικό γνώρισμα του κινηματογράφου –την κίνηση, μοιάζουν εξαρχής να το αποζητούν και, εν τέλει, να το κατακτούν. Γιατί όλα τα κάδρα αποτελούν ιδανικές αφετηρίες, απ’ όπου μπορούν να ξεκινήσουν και να ξεδιπλωθούν νέες ιστορίες. Κινηματογραφικές ιστορίες αυτή τη φορά. Εξάλλου, προϋπόθεση για το γύρισμα μιας ταινίας ήταν και θα είναι πάντα οι εικόνες. Οι εικόνες είναι εκείνες που θα συνδέσουν τους χρόνους σε μια αλληλουχία, θα τους δώσουν υλική υπόσταση και θα τους θέσουν σε κίνηση.
Έτσι, πέρα από την αδιαμφισβήτητη συνεισφορά του στη φωτογραφική αποτύπωση της σύγχρονης Θεσσαλονίκης, το λεύκωμα αυτό έχει να προσφέρει πολλά και στο σινεμά. Γιατί φέρνει στην επιφάνεια με συστηματικό τρόπο μια φροντισμένη παλέτα φωτογραφικών αναπαραστάσεων της πόλης, μια σειρά από μοναδικά καρέ, ικανά να εμπνεύσουν στους κινηματογραφιστές εικονογραφημένα σενάρια. Σενάρια αληθινά, ποιητικά, φανταστικά, αληθοφανή, εξεζητημένα, παράξενα, που μπορούν να ξεπηδήσουν από κάθε φωτογραφημένη πλευρά της πόλης. Κάθε δημοφιλής ή ασυνήθιστη γωνία λήψης, κάθε απόπειρα αναπαράστασης της αποφασιστικής στιγμής μιας από τις εκατοντάδες ιστορίες που διαδραματίζονται εντός της Θεσσαλονίκης, προσφέρει την αφορμή για ένα storyboard: Ένα εικονογραφημένο σενάριο, που είναι ικανό να συστήσει και να μεταφέρει πλέον στη μεγάλη οθόνη ένα ανεξάντλητο ψηφιδωτό από κινηματογραφικές εικόνες, που θα αφηγηθούν ιστορίες από τη Θεσσαλονίκη, τους τόπους και τους ανθρώπους της.
Καρέ από ταινίες που γυρίστηκαν, γυρίζονται ή θα μπορούσαν να έχουν γυριστεί –επίκαιρα, μυθοπλασίες, ντοκιμαντέρ, πειραματικό σινεμά, σπουδαστικά ταινιάκια, βιντεοκλίπ, με επίκεντρο μια πόλη αρκετά εσωστρεφή, που μοιάζει να ψάχνει τη σύγχρονη ταυτότητά της. Κοσμοπολίτισσα; Βαλκάνια; Ευρωπαία; Ελληνική; Οθωμανική; Εβραϊκή; Σύγχρονη; Μοντέρνα; Οπισθοδρομική; Πρωτοπόρος; Κάθε φωτογραφία ξεχωριστά, αλλά και όλες μαζί συνολικά, είναι δυνάμει σενάρια για τις ταυτότητες της Θεσσαλονίκης, μιας πόλης εξόχως φωτογενούς και, ταυτόχρονα, μοναδικά κατακερματισμένης. Είναι οπτικά τεκμήρια που επιζητούν να προσεγγίσουν μια ιστορική αλήθεια, με τους όρους της φωτογραφικής αναπαράστασης και με την οπτική της δημόσιας ιστορίας. Τεκμήρια που προβάλλουν ένα σύγχρονο αφήγημα για την ιστορία της πόλης και του πώς το καλλιτεχνικό δυναμικό της αντικρύζει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της.
Εξάλλου, όπως έλεγε και ένας από τους πιο επιδραστικούς κινηματογραφικούς δημιουργούς, ο Jean Luc Godard, «η φωτογραφία είναι αλήθεια. Και ο κινηματογράφος είναι αλήθεια 24 φορές το δευτερόλεπτο». Αυτήν την αλήθεια η Θεσσαλονίκη την αναζητά και την κατακτά μέσα από τις κινηματογραφικές της παρουσίες εδώ και πάνω από έναν αιώνα. Μια πόλη αθεράπευτα κινηματογραφική και μοναδικά κινηματογραφημένη, που ευτύχησε να σημαδευτεί από το έργο μεγάλων κινηματογραφικών ποιητών –του Τάκη Κανελλόπουλου και του Θόδωρου Αγγελόπουλου, που την αγάπησαν ξεχωριστά και διαμόρφωσαν την οπτική απέναντί της. Τα βλέμματά τους διακριτά, πρωτότυπα, διεισδυτικά, ορθώνονται ως πολύτιμη κληρονομιά στις εικόνες που θα ακολουθήσουν.
Το καλλιτεχνικό αποτύπωμα των μεγάλων κινηματογραφικών ποιητών συνοδεύει, εκούσια και ακούσια, αυτό το λεύκωμα, που αξιοποιεί τη στενή σχέση των δύο τεχνών, φωτογραφίας και σινεμά και την προσαρμόζει στις ανάγκες του σήμερα. Για να συμβάλει, έτσι, με τον καθαρτικό τρόπο που μόνο η τέχνη διαθέτει, στην αποτύπωση της αλήθειας της πόλης. Της Θεσσαλονίκης που δεν σταματά ποτέ να ονειρεύεται: Μια Εκδρομή, ένα Βλέμμα, μια Παρένθεση, ένα Τοπίο στην Ομίχλη, Μια Αιωνιότητα και Μια Μέρα. Και, όπως συμβαίνει και στο κινηματογραφικό είδωλό της στο σινεμά, η «αιώνια Θεσσαλονίκη» του λευκώματος συνεχίζει το ταξίδι της στο χρόνο. Η πόλη ξαναγεννιέται και αναδύεται σε νέες εικόνες, ωραίες και άσχημες, γενναίες και άτολμες, λαμπερές και σκοτεινές, αποζητώντας νέους τόπους, νέες ματιές, νέα βλέμματα που θα αποκαλύψουν την ψυχή της.
Μολονότι «όλα τριγύρω αλλάζουνε κι όλα τα ίδια μένουν», όπως τραγουδούσε ο Νίκος Παπάζογλου, στους στίχους του Μανώλη Ρασούλη, ο φακός, φωτογραφικός ή κινηματογραφικός, επιμένει και πάντα θα επιμένει να παρατηρεί. Να περιγράφει το εφήμερο, αλλά και το διαχρονικά παρόν. Να καταγράφει σιωπές, κενά, παρουσίες και απουσίες. Και να αφηγείται ιστορίες με εικόνες. Και η Θεσσαλονίκη αιώνια, με τη στόφα της πρωταγωνίστριας, να υποκύπτει στα θέλγητρα του κάδρου, να το διαμορφώνει και το μεταμορφώνει διαρκώς: Να γίνεται πρόσωπο, ματιά, ατμόσφαιρα, σκηνικό, ιδέα, στιγμή, συναίσθημα, ανάμνηση, όραμα, ιστορία… Με το φακό να στοχεύει κατάματα σε πραγματικότητες και όνειρα. Άλλωστε οι πόλεις, όπως έγραφε ο Ίταλο Καλβίνο, είναι ένα σύνολο πραγμάτων, ένας τόπος «ανταλλαγών λέξεων, πόθων, αναμνήσεων.. και όπως και τα όνειρα, οι πόλεις είναι γεμάτες από επιθυμίες και φόβους» (Ίταλο Καλβίνο, «Αόρατες πόλεις»).
Το κείμενο γράφηκε με αφορμή την παρουσίαση του φωτογραφικού λευκώματος “Αιώνια Θεσσαλονίκη”.
Η φωτογραφία που συνοδεύει το κείμενο είναι της Πόπης Ευθυμιάδου και περιλαμβάνεται στην έκδοση.
Δείτε περισσότερα για την έκδοση, ΕΔΩ
Ο χρόνος είναι σήμερα «Όλα τα άλλα είναι διηγήματα»!
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ στην Κώστα Μπλιάτκα | τεύχος 69 του ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚέΩΝ ΠόΛΙΣ
ΑΘΡΗΣΚΕIΑ του Κάρολου Τσίζεκ
του Γιώργου Κορδομενίδη | Από το αρχείο του περιοδικού ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ
