NOTEBOOK

Παύλος Ζάννας: Ένας οραματιστής του σινεμά

τεύχος 56 του ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚέΩΝ ΠόΛΙΣ

Της ΛΙΝΑΣ ΜΥΛΩΝΑΚΗ,
ιστορικού κινηματογράφου
Δρ. Κινηματογραφικών Σπουδών ΑΠΘ

Παύλος Ζάννας. Ένα όνομα συνώνυμο με τον κινηματογράφο στη Θεσσαλονίκη. Ένας οραματιστής του σινεμά, ο Παύλος Ζάννας ήταν ο άνθρωπος που εκπαίδευσε τους Θεσσαλονικείς να βλέπουν καλό κινηματογράφο. Υπήρξε ο ορισμός του «σινεφίλ», όταν η έννοια ήταν άγνωστη στην Ελλάδα, και έθεσε τις βάσεις μέσα από την Κινηματογραφική Λέσχη της «Τέχνης» για την καλλιέργεια της κινηματογραφικής κουλτούρας στην πόλη, προβάλλοντας πρωτοποριακές ταινίες, γράφοντας κριτικά σημειώματα και συστήνοντας νέους δημιουργούς.

Η αίθουσα που φέρει το όνομά του στο «Ολύμπιον» θυμίζει στις νεότερες γενιές την καταλυτική συμβολή του στην εδραίωση του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, το οποίο ο ίδιος εμπνεύστηκε, έχοντας γνωρίσει και μελετήσει τη λειτουργία των μεγάλων κινηματογραφικών φεστιβάλ του εξωτερικού. Από πολύ νωρίς οραματίστηκε την αναβάθμιση και διεθνοποίηση του φεστιβάλ, την οποία έκανε πράξη λίγο πριν τη δικτατορία, το 1966, όταν διοργάνωσε το 1^ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης –μια πρωτοβουλία που έμεινε μετέωρη μέχρι την υλοποίησή της μερικές δεκαετίες αργότερα.

Για τον Παύλο Ζάννα το σινεμά υπήρξε τρόπος ζωής και δημιουργίας. Φύση βαθιά πολιτική, με την αριστοτελική έννοια του όρου, συμμετείχε ενεργά σε καθετί κινηματογραφικό. Από την Κινηματογραφική Λέσχη της Τέχνης ως την πρώτη Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου (και μετέπειτα Φεστιβάλ), από την Ομοσπονδία Κινηματογραφικών Λεσχών Ελλάδος και την Πανελλήνια Ένωση Κριτικών Κινηματογράφου, της οποίας υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος (1976) ως το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου (πρόεδρος του ΔΣ  από το 1981 ως το 1986). Από το Αντί-Φεστιβάλ του 1977 ως το Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου το 1988, όπου ήταν ο πρώτος Έλληνας που συμμετείχε σε κριτική επιτροπή του.

300 μέλη και…μια λιποθυμία

Στα 12 χρόνια λειτουργίας της, από την ίδρυσή της (1955) μέχρι το κλείσιμό της λόγω δικτατορίας (1967), η Κινηματογραφική Λέσχη της «Τέχνης» ήταν ένα πραγματικό σχολείο πολιτισμού. Αρχικά στον κινηματογράφο «Μακεδονικόν» και αργότερα στον «Αλέξανδρο» και στο «Αελλώ» (ενίοτε και στη στέγη της «Τέχνης» ή στη φοιτητική λέσχη του ΑΠΘ), η Κινηματογραφική Λέσχη της «Τέχνης» εξοικείωσε το κοινό της Θεσσαλονίκης με μεγάλες δημιουργίες της ιστορίας του κινηματογράφου, από την εποχή του βωβού ως τα σύγχρονα κινηματογραφικά ρεύματα. Ο Παύλος Ζάννας ήταν πρόεδρος και η ψυχή της λέσχης: Με τη βοήθεια του τότε διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Ενρύ Ερρέτ, ο Παύλος Ζάννας επέλεγε τις ταινίες και προετοίμαζε τις κυριακάτικες προβολές, ενώ έγραφε πάντα ένα (ανυπόγραφο) κριτικό σημείωμα που μοιραζόταν στους θεατές για να τροφοδοτήσει τη συζήτηση που ακολουθούσε μετά την ταινία.

Μιλώντας στο ντοκιμαντέρ του Λευτέρη Ξανθόπουλου με τίτλο «Παύλος Ζάννας: Διαδρομές», ο ίδιος ο Ζάννας αναπολούσε την εποχή εκείνη: «Θυμάμαι ιδιαίτερα πώς ξεκίνησε η Κινηματογραφική Λέσχη της «Τέχνης». Ένας κινηματογράφος δεύτερης προβολής μας πρόσφερε τη δυνατότητα να κάνουμε προβολές το βράδυ. Επομένως μπορούσαμε να καλέσουμε κόσμο να παρακολουθήσουν την ταινία στις 10 το βράδυ. Και επειδή ήταν βέβαια ώρα κατάλληλη και για τους κοσμικούς αλλά και για τους φοιτητές, το βράδυ των εγκαινίων γέμισε η αίθουσα. Υπήρχαν ανακατεμένοι κοσμικοί και μη, οι κυρίες που νόμιζαν ότι θα δούνε επιτέλους τα αξιόλογα έργα με τους αστέρες του Χόλυγουντ. Βρεθηκαν όμως μπροστά σε μια ασπρόμαυρη ταινία που τους ξάφνιασε: το «Λος Ολβιντάντος» του Λ. Μπουνιουέλ. Ίσως μια δυνατή και σκληρή δόση για μια πρώτη επαφή. Μια κυρία λιποθύμησε και χρειάστηκε να μεταφερθεί έξω. Το κοινό πάντως που είχε γεμίσει την αίθουσα εξασφάλιζε την επιτυχία των εκδηλώσεων. Και οι προβολές συνεχίστηκαν»[1].

Ξεπερνώντας την αρχική αδυναμία του κοινού να παρακολουθήσει (ο Παύλος Ζάννας αναφέρει και προβολές που έγιναν μπροστά σε δύο μόνο θεατές), η επιμονή του να συνεχίσει την προσπάθεια βρήκε ανταπόκριση. «Σιγά σιγά το κοινό που άλλαζε, γιατί κάθε χρόνο είχαμε 200-300 καινούριες εγγραφές και κυρίως πολλούς φοιτητές, εξοικειώθηκε με τον κινηματογράφο. Οι εισηγήσεις ήταν γραμμένες με κάποια μεγαλύτερη προσπάθεια και προσοχή. Το κοινό που στην αρχή ήταν «μαγκωμένο», άρχισε να συμμετέχει στις συζητήσεις και να γίνεται πιο σημαντική η παρουσία του», σημείωνε.

Συμπληρωματικά με τη δραστηριότητα της Κινηματογραφικής Λέσχης της «Τέχνης», ο Παύλος Ζάννας πρωτοστάτησε στη δημιουργία του περιοδικού «Η Τέχνη στη Θεσσαλονίκη», που κυκλοφόρησε από το 1955 ως το 1963. Επρόκειτο για ένα έντυπο κριτικής πολιτιστικών εκδηλώσεων, όπου ο ίδιος ανέλαβε τον τομέα του κινηματογράφου. Ο Παύλος Ζάννας είχε συναίσθηση της παιδευτικής αξίας των κειμένων του, γι’ αυτό και φρόντισε να τροφοδοτήσει το κοινό με επιμελημένα κριτικά σημειώματα ταινιών. «Χωρίς κριτική το έργο του καλλιτέχνη καταντά μονόλογος. Η κριτική έχει, όμως, κι έναν άλλο, ανώτερο σκοπό: να παιδεύσει. Να οδηγήσει το κοινό στη δύσκολη περιοχή της τέχνης, να το κατατοπίσει και να οξύνει το καλλιτεχνικό του αισθητήριο», υποστήριζε ο Παύλος Ζάννας. Τα κείμενά του όχι μόνο σχολίαζαν τις ταινίες αλλά, σε μια εποχή με ελάχιστα κινηματογραφικά κείμενα στα ελληνικά, παρείχαν και ευρύτερες γνώσεις γύρω από τους σκηνοθέτες και το έργο τους και έθεσαν τις βάσεις για την ανάπτυξη μιας ελληνόγλωσσης κινηματογραφικής βιβλιογραφίας.

Διεθνείς ορίζοντες και πολιτιστική διπλωματία

Ως Πρόεδρος της Κινηματογραφικής Λέσχης της «Τέχνης», ο Παύλος Ζάννας πρωτοστάτησε στην εδραίωση του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Το υπόμνημα που συνέταξε στις 9 Μαρτίου 1960 προς τη ΔΕΘ, σε συνεργασία με τα μέλη της «Τέχνης», το λογοτέχνη Νίκο Μπακόλα και τον τότε υποδιευθυντή της ΔΕΘ Δαμιανό Γαλαζούδη, πρότεινε τη «διοργάνωση κινηματογραφικής επιδείξεως (φεστιβάλ)». Η 1^ηΕβδομάς Ελληνικού Κινηματογράφου ξεκίνησε το Σεπτέμβριο του 1960 ως «μια  πρωτότυπος εκδήλωσις, μοναδική για την Ελλάδα», που στόχευε παράλληλα στη διεθνή ανάδειξη της ελληνικής κινηματογραφικής παραγωγής. Παρά τη χλιαρή υποδοχή από τους κριτικούς και τις οργανωτικές αδυναμίες, η 1^η Εβδομάς Ελληνικού Κινηματογράφου ολοκληρώθηκε με επιτυχία. Ο Παύλος Ζάννας απέδιδε τη θετική έκβαση του Φεστιβάλ σε σε δύο ταινίες (Το Ποτάμι του Νίκου Κούνδουρου και το Μακεδονικό γάμο του Τάκη Κανελλόπουλου), αλλά και στην Αλίκη Βουγιουκλάκη, η παρουσία της οποίας «την τελευταία βραδιά έφερε έξω από την αίθουσα προβολής χιλιάδες κόσμου και δημιούργησε την ηλεκτρισμένη εκείνη ατμόσφαιρα που πλαισιώνει συνήθως κάθε κινηματογραφικό φεστιβάλ»[2].

Το 1966 ο Παύλος Ζάννας ως γενικός διευθυντής της ΔΕΘ προχώρησε ένα βήμα παραπέρα και διοργάνωσε το πρώτο Διεθνές Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, με ταινίες που είχε επιλέξει από διεθνή φεστιβάλ, όπως «Ο πόλεμος τελείωσε» του Αλέν Ρεναί (απαγορευμένη στις Κάννες για πολιτικούς λόγους) και «Οι σκιές των λησμονημένων προγόνων» του Σεργκέι Παρατζάνωφ. Παρ’ ότι η διεθνοποίηση του θεσμού ανακόπηκε από τη δικτατορία, η πρώτη εκείνη διοργάνωση προσέλκυσε το ενδιαφέρον του ξένου τύπου, καθώς και την παρουσία σημαντικών προσωπικοτήτων του κινηματογράφου, όπως του ηθοποιού Ζαν Λουί Τρεντινιάν, πρωταγωνιστή του θρυλικού «Ζ» του Κώστα Γάβρα.

Σε συνέντευξή του στο Βήμα (25/9/1966), ο Παύλος Ζάννας είχε ήδη επισημάνει την ανάγκη εξωστρέφειας για τον ελληνικό κινηματογράφο. «Πρέπει να πάψουμε να γυρίζουμε ταινίες κλεισμένοι σ’ ένα πύργο αδιάφορης απομόνωσης…[…] και να τολμήσουμε να βρούμε μια θέση στο διεθνή χώρο κοντά στις άλλες μικρές ή καινούριες εθνικές παραγωγές, που μέσα από τις ιδιοτυπίες τους ξεχωρίζουν, γιατί αναπνέουν τον αέρα του νέου, του ζωντανού κινηματογράφου». Ο Παύλος Ζάννας έβλεπε τον πολιτικό ρόλο του κινηματογράφου και υποστήριζε με πάθος την πολιτιστική διπλωματία μέσω του σινεμά. Αναφερόμενος στο 1^ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου του 1966, ο Ζάννας υπογράμμισε τον τεράστιο ρόλο που το φεστιβάλ διαδραμάτισε στον αντιδικτατορικό αγώνα. «Μιλώ για την επιτυχία που γνώρισε μια ταινία, το «Ζ» του Γάβρα, στην οποία νομίζω ότι συνετέλεσε το γεγονός πως ένας ηθοποιός σαν τον Τρεντινιάν, που βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη και γνώρισε την Ελλάδα, αποφάσισε να συμβάλει στην πραγματοποίησή της»[3].

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

• Συλλογικό. 1960-2009. 50 χρόνια Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Ιανός-ΦΚΘ, 2009.
• Συλλογικό. Η Τέχνη στη Θεσσαλονίκη: Κείμενα για τον κινηματογράφο. Θεσσαλονίκη: Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία «Τέχνη»-ΦΚΘ, 2002.
• Λ. Ξανθόπουλος (επιμ.). Παύλος Ζάννας. Αθήνα: 34^ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης-Αιγόκερως, 1993 (α΄έκδοση) & 1999 (β΄έκδοση).

^[1] «Παύλος Ζάννας. Διαδρομές». Ένα ντοκιμαντέρ του Λευτέρη Ξανθόπουλου. Στο Στο: Λ. Ξανθόπουλος (επιμ.). Παύλος Ζάννας. Αθήνα: 46ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης – Αιγόκερως, 1999, σ.17-18.

^[2] Συλλογικό. 1960-2009. 50 χρόνια Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Ιανός-ΦΚΘ, 2009.

^[3] Μ. Δεληθανάση. «Ο Παύλος Ζάννας και η εποχή του». Στο: Λ. Ξανθόπουλος (επιμ.). Παύλος Ζάννας. Αθήνα: 46ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης – Αιγόκερως, 1999, σ.11.